Teatr haqda bilgim, sıravi bir teatr tamaşaçısının bilgisindən çox deyil. Bununla belə, geniş mənada səhnələşdirmənin və ya bir şeyi, hekayəti, ideyanı teatrda olduğu kimi səhnə tərtibatı əsasında ortaya çıxarmanın dini təhsil üçün önəmini çoxdan anlamışam və bunu anlamağama, sevməyimə səbəb bir müəllimim olub.
Teatr həvəskarı olan bir müəllimim vardı və adam öz həvəsini dərsinə çevirməyi bacarmışdı. O müəllimdən iki kurs\dərs almışdım. İlk kurs maraqsız oldu, ancaq ikinci kurs məni səhnələşdirmənin dini təhsildə önəminə inandırdı.
Həmin bu ikinci dərsdə\kursda biz Əhdi Ətiqin bəzi hekayələrini səhnələşdirməyə çalışırdıq və bu yolla vəhyi öyrənirdik. Təsəvvür edin ki, siz Qurandakı hekayətləri teatrda oynayacaqmış kimi səhnələşdirirsiniz və sonra da kiçik bir qrup olaraqdan onu dərsdə göstərirsiniz. Sizin kimi, Qurandan eyni heyakəti səhnələşdirən 5-6 adamlıq başqa bir neçə qrup var və hər qrup da biri-birindən təcrüd olunmuş halda, eyni hekayəni səhnələşdirir və sonra da bütün qruplar bir araya gəlib eyni bir gündə, dərsdə o səhnələşdirməni, hekayəni oynayırlar. Daha sonra bütün tələbələr hekayətin burasını niyə belə, orasını nə səbəbə elə qurduqlarını anladırlar, hekayəti, vəhyi göstərilən qrup tamaşalarına və mətnə dayanaraqdan təhlil edirlər. Bu, Vəhyi təhlil etmənin, onu öyrənmənin çox maraqlı, kollektiv, incəsənətlə, təxəyyüllə yoğrulmuş xoş şəklidi. Bibliyadakı və elə Qurandakı hekayələr bir qayda olaraq qısa yazılmış narrativlərdi. Bu hekayələri yazıdan hərəkətə (tamaşaya) keçirəndə insan mətni oxuduğu zaman qarşılaşmayacağı suallarla üz-üzə gəlir və onlara cavab verməli olur, çünki mətndə səhnələşdirmə gözüylə görülə bilən susmalar var. Məsələn, nə Bibliya, nə də Quran İbrahim peyğəmbərin oğlunu qurbanlıq üçün götürdüyü zaman onu necə yerə yatırdığını, əl-qolunu bağladığını anlatmır. Lakin bu hekayəni tamaşaya çevirəndə, yəni onu səhnələşdirəndə istər-istəməz buna bənzər bir sualla qarşılaşırsan və düşünürsən: İbrahim peyğəmbərin oğlunu necə bağlayıb, ümumiyyətlə bağlayıbmı onu? Bunu necə səhnələşdirməli? Bu bağlama səhnəsəni necə, niyə, hansı əsaslarla belə deyil, elə təsəvvür edirik? Bağlama səhnəsini belə göstərsək tamaşaçı bunu necə anlar? Bu səhnəni hansı əsaslarla bu cür göstərə bilərik? Bu suallar bizi mətnə başqa gözlə yanaşmağa çəkir və mətni bu cür öyrənmək onun linqivistik, filoloji, teoloji, tarixi və s. analizində görmədiyimiz yanlarını açır. Başqa sözlə, səhnələşdirmə metodu vəhyi hərəkət(lər) vasitəsilə şərh etmənin potensialını anladır. Yuxarıda verdiyim misala qayıdaq. Bizim sinifdə dörd qrup vardı və bu qrupların hamısı İbrahim peyğəmbərin öz oğlunun əl-qolunu necə bağlamasını biri-birindən fərqli səhnələşdirmişdi. Bir qrupa görə, İbrahim peyğəmbər oğlunu üzü üstə yerə yıxır, oğlunun əllərini övladının arxasından bağlayır. İkinci qrupa görə, İbrahim peyğəmbər oğlunu arxası üstə yıxır, onun gözlərinə uzun müddət baxır və sonra oğlunun gözlərini bağlayıb, daha sonra əllərini bağlayır. Üçüncü qrupun səhnələşdirməsində isə hər şey yağ kimi gedirdi: İbrahimin oğlu özü yerə uzanır, əllərini atasına uzadır, gözlərini yumur ki, atası əllərini bağlasın. Mən hələ, tələbələrin bu həkərət-şərh vasitəsilə səhnələşdirilən vəhyə gətirdikləri simvolikanı (kəndirin rənginə önəm vermək lazımdımı?), dramatikliyi (bu səhnə bir atanın faciəsi kimi, yoxsa Allahın mərhəmətini anladan qələbə hekayəsi kimi hazırlanmalıdı?), vurğunu (mətnin kulminasiyası hardadı və bunu səhnədə necə ifadə etməli) demirəm.Belədə vəhyin susduğu məqamlar gələcək din xadiminin yaradıcı yanaşması, təxəyyül araşdırması üçün fürsətə çevrilir və onu vəhylə, hekayətlə daha dərindən əlaqəyə girməyə çəkir.
Bu da bir təhsil şəklidi. Bu da insan bədənini, hərəkətlərini, oyunlarını və plastikasını tətbiq edərəkdən İlahi sözünü anlamağa bizi vadar edir. Bunu da məncə, bizim Azərbaycanın “ə zəbər ə” sistemiylə çalışan dini təhsil müəssisələrində istifadə etmək lazımdı.
Sunday, August 30, 2009
Cinsi ilhamlar
Nəhayət, Müqəddəs Kitabda cinsəl motivli bənzətmələrlə ilgili yazılarımıza yekun vururuq. Bu yazıları tamamən izləmisinisə, onda seksi motivli bənzətmələrin Qutsal Söyləşidə yer aldığını əminəm artıq bilirsiniz. İndi bu yazılar seriyasına başladığımızda qoyduğumuz suala dönək: niyə cinsəl bənzətmələr? Məncə cinsəl motivli bənzətmələr aşağıdakı səbəblərə görə, Bibliyada yer alır.
1) Anladılanın şiddətini anlatmaq üçün. Seks hər zaman sıradışı bir fəaliyyət sahəsi kimi görülüb. Özəlliklə də qədim Semit mədəniyyətində seks ciddi tənzimləməyə məruz qalan, çox necə deyərlər qıcıqlandırıcı bir şey imiş. İnsanların diqqətini anladılan mövzunun, haqq-hesabın şokedici elementlərinə yönəltmək üçün Bibliyanı yazanlar belə bir üsuldan istifadə edə bilərdi.
2) Anladılanın çoxmənalılığına (polisemiya), mümkün məna yayğınlığına diqqəti çəkmək üçün. Seksi motivli bənzətmələr bir qayda olaraq insanların düşüncələrini həmin metaforun seksual yanlarına yönləndirir. Belə bənzətmələrdə cinsəl elementlər bənzətmənin sadəcə bir tərəfidi, ancaq həm də ən güclü tərəfidi. Cinsəllik necə sirrli, çoxmənalı, təxəyyülə od salan bir qığılcımdırsa, seksi bənzətmələri istifadə etməklə əslində yazarlar metaforu elə o şəkildə, bəzən söylənməyə layiq görmədiyimiz düşüncələr vasitəsilə, şəxsi-intim həyat təcrübəmizi tətbiq edərəkdən soruşdurmamızı istəyirlər. Bunu belə də söyləmək olar: bu cür bənzətmələri işlətməklə yolverilən-yolverilməz, tabu, günah və qeyri-günah, bunlar arasındakı sərhəddin yayğınlığı, birinin digərinə keçə bilmə ehtimalı diqqət mərkəzinə çəkilir. 3) Şəxsilik və yaxınlıq özəlliyinin vurğulanması üçün. Seks münasibətləri, əgər o münasibət fahişəlik, birdəfəlik, təsadüfi deyilsə, iki insan arasında özəl bir yaxınlıq tələb edir. Qəlb yaxınlığı ilə cism yaxınlığı məhz bu cür münasibətlərdə tamamlanır. Cinsəllik iki insanın biri-birinə içdən və tam açılması, özünü verməsi potensialını içərdiyinə görə, bu potensialın sui-istifadə edilməsi (intensiv təsadüfi əlaqələr), və ya içdən yaxınlıq məqsədi olmadan cismini pula satmaqla yaxınlıq etmək (fahişəlik) şəxsiyyətin çökməsinə yol aça bilər. Bunları gözə alsaq, seksi bənzətmələr İlahi-insani münasibətlərdə həm dərin yaxınlığa dəvət edir, həm də bu münasibətlərin sui-istifadəsi zamanı baş verməsi mümkün təhlükələr haqda xəbərdar edir.Bu cür səbəbləri uzatmaq olar. Ancaq məncə yuxarıda bəhs etdiklərim əsas səbəblər olaraq görülə bilər.
1) Anladılanın şiddətini anlatmaq üçün. Seks hər zaman sıradışı bir fəaliyyət sahəsi kimi görülüb. Özəlliklə də qədim Semit mədəniyyətində seks ciddi tənzimləməyə məruz qalan, çox necə deyərlər qıcıqlandırıcı bir şey imiş. İnsanların diqqətini anladılan mövzunun, haqq-hesabın şokedici elementlərinə yönəltmək üçün Bibliyanı yazanlar belə bir üsuldan istifadə edə bilərdi.
2) Anladılanın çoxmənalılığına (polisemiya), mümkün məna yayğınlığına diqqəti çəkmək üçün. Seksi motivli bənzətmələr bir qayda olaraq insanların düşüncələrini həmin metaforun seksual yanlarına yönləndirir. Belə bənzətmələrdə cinsəl elementlər bənzətmənin sadəcə bir tərəfidi, ancaq həm də ən güclü tərəfidi. Cinsəllik necə sirrli, çoxmənalı, təxəyyülə od salan bir qığılcımdırsa, seksi bənzətmələri istifadə etməklə əslində yazarlar metaforu elə o şəkildə, bəzən söylənməyə layiq görmədiyimiz düşüncələr vasitəsilə, şəxsi-intim həyat təcrübəmizi tətbiq edərəkdən soruşdurmamızı istəyirlər. Bunu belə də söyləmək olar: bu cür bənzətmələri işlətməklə yolverilən-yolverilməz, tabu, günah və qeyri-günah, bunlar arasındakı sərhəddin yayğınlığı, birinin digərinə keçə bilmə ehtimalı diqqət mərkəzinə çəkilir. 3) Şəxsilik və yaxınlıq özəlliyinin vurğulanması üçün. Seks münasibətləri, əgər o münasibət fahişəlik, birdəfəlik, təsadüfi deyilsə, iki insan arasında özəl bir yaxınlıq tələb edir. Qəlb yaxınlığı ilə cism yaxınlığı məhz bu cür münasibətlərdə tamamlanır. Cinsəllik iki insanın biri-birinə içdən və tam açılması, özünü verməsi potensialını içərdiyinə görə, bu potensialın sui-istifadə edilməsi (intensiv təsadüfi əlaqələr), və ya içdən yaxınlıq məqsədi olmadan cismini pula satmaqla yaxınlıq etmək (fahişəlik) şəxsiyyətin çökməsinə yol aça bilər. Bunları gözə alsaq, seksi bənzətmələr İlahi-insani münasibətlərdə həm dərin yaxınlığa dəvət edir, həm də bu münasibətlərin sui-istifadəsi zamanı baş verməsi mümkün təhlükələr haqda xəbərdar edir.Bu cür səbəbləri uzatmaq olar. Ancaq məncə yuxarıda bəhs etdiklərim əsas səbəblər olaraq görülə bilər.
bütpərəstlik fahişəlik kimi - 7
Sonuncu olaraq bəhs etdiyim seksi bənzətmə bütpərəstliklə bağlıdı. Bütpərəstlik, daha doğrusu əski İsraillilərin ətraflarındakı başqa xalqların, ölkələrin bütlərinə tapınması və bunun siyas konteksti fahişəliyə bənzədilir və kifayət qədər açıq-saçıq təsvir edilir. Gerisini özünüz oxuyun və yozun (Yezekiel 23:1-30). Belə yerdə deyirlər şərhə ehtiyac yoxdu...
1. Mənə Rəbbin bu sözü nazil oldu:
2. «Ey bəşər oğlu, eyni ananın qızları olan iki qadın var idi.
3. Onlar cavanlıqlarında Misirdə olarkən fahişəlik etdi. Onların döşləri orada əlləşdirildi, qızlıq sinələrinə orada əl sürtüldü.
4. Bu qadınlardan böyüyünün adı Ohola, bacısınınkı isə Oholiva idi. Onlar Mənimki oldu, oğullar və qızlar doğdu. Ohola Samariyaya, Oholiva Yerusəlimə verilən addır.
5. Ohola Mənimki olarkən fahişəlik etdi. Oynaşları olan qonşu Aşşurlulara aludə oldu.
6. Onların hamısı mavi paltar geyinmiş valilər və başçılar, cazibədar cavanlar, atlara minmiş adamlar idi.
7. Onlarla fahişəlik etdi. Onların hamısı Aşşurun ən seçmə adamları idi. Ohola kimə aludə oldusa, onun bütün bütləri ilə özünü murdar etdi.
8. Misirdə başladığı fahişəliyindən əl çəkmədi. Çünki cavanlığında onunla yatmışdılar, qızlıq sinəsinə əl sürtmüşdülər, şəhvətlərini onun üstünə tökmüşdülər.
9. Buna görə də onu aludə olduğu oynaşlarına – Aşşur övladlarına təslim etdim.
10. Onlar Oholanın ayıbını açdı, oğullarını və qızlarını əlindən aldı, özünü isə qılıncla öldürdü. O, qadınlar arasında rüsvay oldu, onun hökmünü yerinə yetirdilər.
11. Onun bacısı Oholiva bunu gördü, amma Oholivanın şəhvəti daha qızğın, fahişəliyi bacısından daha betər idi.
12. O da qonşuları Aşşur övladlarına – valilərə və başçılara, dəbdəbə ilə geyinmiş, atlara minmiş adamlara aludə oldu. Onların hamısı cazibədar cavanlar idi.
13. Mən gördüm ki, o da murdarlanıb və hər iki qadın eyni yolu gedir.
14. Oholiva get-gedə fahişəliyini artırdı, çünki divara oyulmuş insan təsvirlərini –
15. bellərinə qurşaq, başlarına böyük çalma bağlamış Xaldeylilərin qırmızı rəngli şəkillərini gördü. Onların hamısı əsillərinə görə Xaldey ölkəsindən olan Babil zabitlərinə bənzəyirdi.
16. Oholiva görən kimi onlara aludə oldu və onların yanına – Xaldey ölkəsinə qasidlər göndərdi.
17. Babil övladları Oholivanın yanına, işrət yatağına gəlib şəhvətləri ilə onu murdarladı. O onlarla murdar olandan sonra onlardan iyrəndi.
18. O, fahişəliyini göstərəndə, ayıbını açanda ürəyim bacısından iyrənən kimi ondan da iyrəndi.
19. Misir torpağında fahişəlik etdiyi gənclik çağını yada salıb fahişəliyini daha da artırdı.
20. Cinsiyyət üzvü eşşəyinki kimi, toxumları ayğırınkı kimi olan oynaşlarına aludə oldu.
21. Beləcə sən gənclik çağında etdiyin pozğunluğa qayıtdın. O zaman Misirlilər sənin sinənə əl sürtərək cavan döşlərini əlləşdirirdi.
22. Buna görə də, ey Oholiva, Xudavənd Rəbb belə deyir: “Bax özünün də iyrəndiyi oynaşlarını sənə qarşı təhrik edəcək, hər tərəfdən sənin üstünə gətirəcəyəm.
23. Babillilərlə bütün Xaldeyliləri, Peqod, Şoa və Qoa xalqını, bütün Aşşurluları gətirəcəyəm. Onlar cazibədar cavanlar, valilər, başçılar, zabitlər və məşhur adamlardır. Hamısı da atlara minib.
24. Onlar silahlarla, müharibə və yük arabaları ilə, çoxlu xalqdan ibarət qoşunla üstünə gələcək, sipərlə, qalxanla və dəbilqə ilə hər tərəfdən sənə qarşı düzüləcəklər. Hökm etmək ixtiyarını onlara verəcəyəm, öz hökmlərinə görə səni mühakimə edəcək.
25. Qısqanclığımı sənə qarşı çevirəcəyəm, səninlə qəzəblə rəftar edəcəklər. Burnunu və qulaqlarını kəsib salacaqlar, sağ qalanların qılıncla həlak olacaq. Oğullarını və qızlarını əsir alacaqlar, sağ qalanlarını od yandırıb məhv edəcək.
26. Sənin paltarlarını soyunduracaq, gözəl bəzəklərini alacaqlar.
27. Beləcə Misir torpağından gətirdiyin pozğunluğuna və fahişəliyinə son qoyacağam. Bu şeylərin artıq həsrətini çəkməyəcək, daha Misiri yada salmayacaqsan”.
28. Çünki Xudavənd Rəbb belə deyir: “Səni nifrət etdiyin adamlara, özünün də iyrəndiyi adamlara təslim edəcəyəm.
29. Onlar səninlə nifrətlə rəftar edəcək, bütün zəhmətinin bəhrəsini əlindən alacaq, səni lüt və çılpaq qoyacaq. Beləcə fahişəliyinin ayıbı üzə çıxacaq. Pozğunluğun və fahişəliyin bunları sənin başına gətirdi, çünki başqa millətlərlə birgə fahişəlik etdin, onların bütləri ilə murdar oldun.
1. Mənə Rəbbin bu sözü nazil oldu:
2. «Ey bəşər oğlu, eyni ananın qızları olan iki qadın var idi.
3. Onlar cavanlıqlarında Misirdə olarkən fahişəlik etdi. Onların döşləri orada əlləşdirildi, qızlıq sinələrinə orada əl sürtüldü.
4. Bu qadınlardan böyüyünün adı Ohola, bacısınınkı isə Oholiva idi. Onlar Mənimki oldu, oğullar və qızlar doğdu. Ohola Samariyaya, Oholiva Yerusəlimə verilən addır.
5. Ohola Mənimki olarkən fahişəlik etdi. Oynaşları olan qonşu Aşşurlulara aludə oldu.
6. Onların hamısı mavi paltar geyinmiş valilər və başçılar, cazibədar cavanlar, atlara minmiş adamlar idi.
7. Onlarla fahişəlik etdi. Onların hamısı Aşşurun ən seçmə adamları idi. Ohola kimə aludə oldusa, onun bütün bütləri ilə özünü murdar etdi.
8. Misirdə başladığı fahişəliyindən əl çəkmədi. Çünki cavanlığında onunla yatmışdılar, qızlıq sinəsinə əl sürtmüşdülər, şəhvətlərini onun üstünə tökmüşdülər.
9. Buna görə də onu aludə olduğu oynaşlarına – Aşşur övladlarına təslim etdim.
10. Onlar Oholanın ayıbını açdı, oğullarını və qızlarını əlindən aldı, özünü isə qılıncla öldürdü. O, qadınlar arasında rüsvay oldu, onun hökmünü yerinə yetirdilər.
11. Onun bacısı Oholiva bunu gördü, amma Oholivanın şəhvəti daha qızğın, fahişəliyi bacısından daha betər idi.
12. O da qonşuları Aşşur övladlarına – valilərə və başçılara, dəbdəbə ilə geyinmiş, atlara minmiş adamlara aludə oldu. Onların hamısı cazibədar cavanlar idi.
13. Mən gördüm ki, o da murdarlanıb və hər iki qadın eyni yolu gedir.
14. Oholiva get-gedə fahişəliyini artırdı, çünki divara oyulmuş insan təsvirlərini –
15. bellərinə qurşaq, başlarına böyük çalma bağlamış Xaldeylilərin qırmızı rəngli şəkillərini gördü. Onların hamısı əsillərinə görə Xaldey ölkəsindən olan Babil zabitlərinə bənzəyirdi.
16. Oholiva görən kimi onlara aludə oldu və onların yanına – Xaldey ölkəsinə qasidlər göndərdi.
17. Babil övladları Oholivanın yanına, işrət yatağına gəlib şəhvətləri ilə onu murdarladı. O onlarla murdar olandan sonra onlardan iyrəndi.
18. O, fahişəliyini göstərəndə, ayıbını açanda ürəyim bacısından iyrənən kimi ondan da iyrəndi.
19. Misir torpağında fahişəlik etdiyi gənclik çağını yada salıb fahişəliyini daha da artırdı.
20. Cinsiyyət üzvü eşşəyinki kimi, toxumları ayğırınkı kimi olan oynaşlarına aludə oldu.
21. Beləcə sən gənclik çağında etdiyin pozğunluğa qayıtdın. O zaman Misirlilər sənin sinənə əl sürtərək cavan döşlərini əlləşdirirdi.
22. Buna görə də, ey Oholiva, Xudavənd Rəbb belə deyir: “Bax özünün də iyrəndiyi oynaşlarını sənə qarşı təhrik edəcək, hər tərəfdən sənin üstünə gətirəcəyəm.
23. Babillilərlə bütün Xaldeyliləri, Peqod, Şoa və Qoa xalqını, bütün Aşşurluları gətirəcəyəm. Onlar cazibədar cavanlar, valilər, başçılar, zabitlər və məşhur adamlardır. Hamısı da atlara minib.
24. Onlar silahlarla, müharibə və yük arabaları ilə, çoxlu xalqdan ibarət qoşunla üstünə gələcək, sipərlə, qalxanla və dəbilqə ilə hər tərəfdən sənə qarşı düzüləcəklər. Hökm etmək ixtiyarını onlara verəcəyəm, öz hökmlərinə görə səni mühakimə edəcək.
25. Qısqanclığımı sənə qarşı çevirəcəyəm, səninlə qəzəblə rəftar edəcəklər. Burnunu və qulaqlarını kəsib salacaqlar, sağ qalanların qılıncla həlak olacaq. Oğullarını və qızlarını əsir alacaqlar, sağ qalanlarını od yandırıb məhv edəcək.
26. Sənin paltarlarını soyunduracaq, gözəl bəzəklərini alacaqlar.
27. Beləcə Misir torpağından gətirdiyin pozğunluğuna və fahişəliyinə son qoyacağam. Bu şeylərin artıq həsrətini çəkməyəcək, daha Misiri yada salmayacaqsan”.
28. Çünki Xudavənd Rəbb belə deyir: “Səni nifrət etdiyin adamlara, özünün də iyrəndiyi adamlara təslim edəcəyəm.
29. Onlar səninlə nifrətlə rəftar edəcək, bütün zəhmətinin bəhrəsini əlindən alacaq, səni lüt və çılpaq qoyacaq. Beləcə fahişəliyinin ayıbı üzə çıxacaq. Pozğunluğun və fahişəliyin bunları sənin başına gətirdi, çünki başqa millətlərlə birgə fahişəlik etdin, onların bütləri ilə murdar oldun.
Xəyanət - 6
Bibliyada seks həm də başqa yöndən (qarışıq – mənfi) bir bənzətmə kimi işlədilir. Buna misal olaraq xəyanəti göstərmək olar. Haşiyə çıxaraq qeyd edim, Əhdi – Ətiqdə İlahi ilə ibranilər, daha doğrusu qədim yəhudilər arasındakı münasibətləri anlatmaq üçün işlədilən bənzətmələrdən biri məsələn, Allahın İsrailin atası olmasıdı. Nadirən də olsa İlahi İbranlərin anası kimi təsvir edilir.
Ancaq bir sıra bənzətmələrdə dolayısı ilə İsrailin Allaha xəyanət etməsindən bəhs edilir və kontekstə görə, söhbət arvadın ərinə xəyanəti kimi bir üzdöndərmədən gedir. Başqa sözlə deyilsə, İsrail qadın, İlahi ər kimi verilir (Huşə 1:1-3, 3:1-4 və s.). Belədə seks deyil, sekslə ilişkisi olan başqa bir münasibət (xəyanət -əxlaqsız seksin bir şəkli) bənzətmənin kökündə durur. Lakin xəyanət ancaq o zaman xəyanət olur ki, o iki şəxsin arasında bu haldan öncə mövcud müəyyən səciyyəli cinsəl bağın, yaxınlığın pozulmasını içərir. Belə bir yaxınlıq yoxdusa, onda həmin cinsəl bağdan kənara çıxan seksi davranış xəyanət kimi görülməz. Sözügedən bənzətmədə İsraillilərin bütpərəstliyə yuvarlanması ər-arvad arasındakı xəyanəttəki göstərilir.
Ancaq bir sıra bənzətmələrdə dolayısı ilə İsrailin Allaha xəyanət etməsindən bəhs edilir və kontekstə görə, söhbət arvadın ərinə xəyanəti kimi bir üzdöndərmədən gedir. Başqa sözlə deyilsə, İsrail qadın, İlahi ər kimi verilir (Huşə 1:1-3, 3:1-4 və s.). Belədə seks deyil, sekslə ilişkisi olan başqa bir münasibət (xəyanət -əxlaqsız seksin bir şəkli) bənzətmənin kökündə durur. Lakin xəyanət ancaq o zaman xəyanət olur ki, o iki şəxsin arasında bu haldan öncə mövcud müəyyən səciyyəli cinsəl bağın, yaxınlığın pozulmasını içərir. Belə bir yaxınlıq yoxdusa, onda həmin cinsəl bağdan kənara çıxan seksi davranış xəyanət kimi görülməz. Sözügedən bənzətmədə İsraillilərin bütpərəstliyə yuvarlanması ər-arvad arasındakı xəyanəttəki göstərilir.
Ürək sünnəti - 5
Müqəddəs Kitabda rast gəlinən maraqlı və uzaqdan – uzağa cinsəlliyə işarə edən daha bir metafor ürək sünnətidi (Qanunun Təkrarı 10:16, Kolossalılara 2:11, Romalılara 2:28-29 vs.). Kişilərin sünnət edilməsi Musəvilikdə çox önəmli ayin olsa da, ara-sıra Əhdi-Ətiqdə cismin deyil, ürəyin sünnət olunması vurğulanır. Yəqin bu sünnət ənənəsinin yəhudilərdə olduğunu anlatmaq üçün kifayət edər.
Sünnətin musəvilikdə nə anlama gəlməsi bir az qəlizdi, ancaq Bibliyaya görə bu İbrahim peyğəmbərlə başlayır və İlahi ilə İbranilər arasındakı əhdin simvolu, möhürü idi. Sünnət Əhdin bir parçası kimi Tanrının verdiyi şəriətə riayət etməyi də içinə alırdı. Zaman keçdikcə, İlahinin Əhdi üçün zahiri deyil, daxili dəyişikliyin, daxilən İlahi öyrətisinə riayət etmək üçün arzu və iradənin olması vurğulanır. Bununla belə, Musəvilikdə zahiri sünnət qalır və ona bu günə qədər də riayət edirlər.
Xristianlıqda vəziyyət dəyişir. İsəviliyə görə, zahiri sünnət ümumiyyətlə önəmli deyil, çünki bunun Əhdi-Ətiqdəki şəriətə münasibətdə arzuolunmaz nəticələri olur və zahirən sünnətlənib, daxilən onun anlamına uyğun yaşamamaq İlahidən bizi uzaqlaşdırır. Önəmli olan ürəyin sünnətidir. Ürəyin sünnəti üçün isə zahiri sünnətə ehtiyac yoxdu. Ürəyin sünnəti Məsihilikdə bir sıra şeylərlə yanaşı Məsihin öyrətilərinə uyğun yaşamaq, İlahini sevmək və bu öyrətiləri canımıza hopdurmağı bildirir.
Sünnətin musəvilikdə nə anlama gəlməsi bir az qəlizdi, ancaq Bibliyaya görə bu İbrahim peyğəmbərlə başlayır və İlahi ilə İbranilər arasındakı əhdin simvolu, möhürü idi. Sünnət Əhdin bir parçası kimi Tanrının verdiyi şəriətə riayət etməyi də içinə alırdı. Zaman keçdikcə, İlahinin Əhdi üçün zahiri deyil, daxili dəyişikliyin, daxilən İlahi öyrətisinə riayət etmək üçün arzu və iradənin olması vurğulanır. Bununla belə, Musəvilikdə zahiri sünnət qalır və ona bu günə qədər də riayət edirlər.
Xristianlıqda vəziyyət dəyişir. İsəviliyə görə, zahiri sünnət ümumiyyətlə önəmli deyil, çünki bunun Əhdi-Ətiqdəki şəriətə münasibətdə arzuolunmaz nəticələri olur və zahirən sünnətlənib, daxilən onun anlamına uyğun yaşamamaq İlahidən bizi uzaqlaşdırır. Önəmli olan ürəyin sünnətidir. Ürəyin sünnəti üçün isə zahiri sünnətə ehtiyac yoxdu. Ürəyin sünnəti Məsihilikdə bir sıra şeylərlə yanaşı Məsihin öyrətilərinə uyğun yaşamaq, İlahini sevmək və bu öyrətiləri canımıza hopdurmağı bildirir.
şəriəti necə boş(l)amalı - 4
Paulosun Romalılara yazdığı məktubda uzaqdan uzağa da olsa arxasında seks gizlənən bir bənzətmə işlədilir. Həmin məktubda Paulos bir çox şeylərdən danışır, bunlardan biri də inanclının İsa Məsih kontekstində yəhudi dini qanunlarıyla və ya Yəhudi Şəriətilə əlaqəsidi (Romalılara 7:1-6). Həvari demək istədiyini anlatmaq üçündolayısıyla boşanmadan bəhs edir. Boşanma özlüyündə seksi bir şey deyil, ancaq bir sosial institut kimi boşanmadan öncəki münasibətlərdə cinsəllik olduğunu da ifadə edir. Boşanma məhz potensial seksilik içərən (və ya belə olduğu hesab edilən) münasibətlərin bitməsi deməkdi. Ona görə də bu parça haqda yazmaq istədim.
İndi məktuba dönək. Həvarinin verdiyi bənzətmə qarışıqdı və bu qarışıqlığı görmək istəyən yuxarıda göstərdiyimiz parçanı oxuyar. Ümumilikdə həvari Paulos yəhudi dini qanunlarını (şəriətini) ərə, məsihilərin isəvi olmazdan öncəki vəziyyətini ərli qadına (yoxsa dolayısıyla ərə? – qarışıqlıq burdadı) bənzədir və deyir ki, ərli qadının əri öldükdən sonra o necə əriylə cinsəl bağlardan, ərinə xəyanət təhlükəsindən azad olursa, İsa Məsihin bədəni vasitəsilə də məsihilər beləcə şəriət üçün ölmüşlər ki, Ölümdən Dirildilənə məxsus ola bilsinlər. Bənzətmədə ölən ərdi və ailəlik görəvindən azad olan dul qalmış qadındı. Lakin həvari bənzətməni açmağa çalışanda ölən məsihi olur (o zaman dul qalmış şəriət mi olur?). Qarışıqlıq (və ya qarışıqlıq kimi görünən) əslində İsəvilikdəki ölmək və dirilmək mövzusuyla sıx bağlıdı. Lakin izninizlə detallara girməyək.
Qısaca onu qeyd edək ki, ailə-cinsəllik-xəyanət mövzunu dolayısıyla içərən bu bənzətmə yeganə deyil Əhdi Ətiqdə də belə bənzətmələr var.
İndi məktuba dönək. Həvarinin verdiyi bənzətmə qarışıqdı və bu qarışıqlığı görmək istəyən yuxarıda göstərdiyimiz parçanı oxuyar. Ümumilikdə həvari Paulos yəhudi dini qanunlarını (şəriətini) ərə, məsihilərin isəvi olmazdan öncəki vəziyyətini ərli qadına (yoxsa dolayısıyla ərə? – qarışıqlıq burdadı) bənzədir və deyir ki, ərli qadının əri öldükdən sonra o necə əriylə cinsəl bağlardan, ərinə xəyanət təhlükəsindən azad olursa, İsa Məsihin bədəni vasitəsilə də məsihilər beləcə şəriət üçün ölmüşlər ki, Ölümdən Dirildilənə məxsus ola bilsinlər. Bənzətmədə ölən ərdi və ailəlik görəvindən azad olan dul qalmış qadındı. Lakin həvari bənzətməni açmağa çalışanda ölən məsihi olur (o zaman dul qalmış şəriət mi olur?). Qarışıqlıq (və ya qarışıqlıq kimi görünən) əslində İsəvilikdəki ölmək və dirilmək mövzusuyla sıx bağlıdı. Lakin izninizlə detallara girməyək.
Qısaca onu qeyd edək ki, ailə-cinsəllik-xəyanət mövzunu dolayısıyla içərən bu bənzətmə yeganə deyil Əhdi Ətiqdə də belə bənzətmələr var.
Yalnız insanlar öpüşmür - 3
Yəqin deyəcəksiniz ki, bilirik heyvanlar da öpüşür və ya biri-birilərini imsiləyirlər. Bəlkə bəzi heyvanlarda görmüsünüz. Yox, lütfən, postu oxumamış yanlış fikir təndirinə düşməyin. O təndirə düşməyə hələ çox vaxtınız olacaq.
Əhdi – Ətiqə görə tam anlamasaq da, gerçəkliyini inkar edə bilmədiyimiz şeylər də öpüşür, məsələn əmin-amanlıq. Kimlə öpüşə bilər əmin-amanlıq? 85-ci Məzmurda bu belə açıqlanır: “Məhəbbətlə həqiqət bir-birinə qovuşacaq, Salehliklə əmin-amanlıq bir-biri ilə öpüşəcək” (Məzmurlar 85:10). Göründüyü kimi, məhəbbət elə özü kimi anlayışlar toruna düşməyən həqiqətlə qovuşurmuş, salehlik isə əmin-amanlıqla öpüşürmüş. Yox, ağlınıza orgiya – filan gəlməsin! Əmin-amanlıq, həqiqət, salehlik, məhəbbət bunlar bir az mücərrədliyə malikdi. Ancaq Qutsal Kitab bunları da öpüşdürür. Öpüş bir çox hallarda müəyyən yaxınlığı ifadə edir. Yəqin məzmurun söyləmək istədiklərindən biri məhəbbətlə həqiqət, salehliklə əmin-amanlıq arasında qırılmaz daxili əlaqənin olmasıdı. Görən belə mücərrəd şeylər öpüşəndə necə olur? Bu nəyi bildirir? Bunu necə təsəvvür etmək olar?
Əhdi – Ətiqə görə tam anlamasaq da, gerçəkliyini inkar edə bilmədiyimiz şeylər də öpüşür, məsələn əmin-amanlıq. Kimlə öpüşə bilər əmin-amanlıq? 85-ci Məzmurda bu belə açıqlanır: “Məhəbbətlə həqiqət bir-birinə qovuşacaq, Salehliklə əmin-amanlıq bir-biri ilə öpüşəcək” (Məzmurlar 85:10). Göründüyü kimi, məhəbbət elə özü kimi anlayışlar toruna düşməyən həqiqətlə qovuşurmuş, salehlik isə əmin-amanlıqla öpüşürmüş. Yox, ağlınıza orgiya – filan gəlməsin! Əmin-amanlıq, həqiqət, salehlik, məhəbbət bunlar bir az mücərrədliyə malikdi. Ancaq Qutsal Kitab bunları da öpüşdürür. Öpüş bir çox hallarda müəyyən yaxınlığı ifadə edir. Yəqin məzmurun söyləmək istədiklərindən biri məhəbbətlə həqiqət, salehliklə əmin-amanlıq arasında qırılmaz daxili əlaqənin olmasıdı. Görən belə mücərrəd şeylər öpüşəndə necə olur? Bu nəyi bildirir? Bunu necə təsəvvür etmək olar?
İlahi, cismi, cinsi - 2
Qutsal Kitabda seksi təxəyyülü içinə alan, lakin qeyri-seksi münasibətdən bəhs edən daha bir haqq-hesab Tanrının bilavasitə özü, onun insan dünyası ilə bir hadisə çərçivəsində girdiyi əlaqədən qaynaqlanır. Allah İsəvilikdə Ata, Oğul və Müqəddəs Ruh kimi anladılır. Oğul atadan olar. İsa Məsih İlahinin oğlu olduğuna görə, belə çıxır ki, Atanın belindən gələn və Məryəmdə bəşəriləşib (cismaniləşib) insaniləşən Odur.
Lakin bu seksi çalarlı təxəyyül bir də bunu Loqosun - əqlimizin işığına gətirir ki, Əgər Allah İsa Məsihin atasıdırsa, və əgər İsa Məsih həm də Məryəm Ananın oğludursa, o zaman müsəlman üstəgəl Azərbaycan qaydasınca desək, dilim-ağzım qurusun, qulaqlara qurğuşunJ, Allahla Məryəm arasında bir seksi münasibət olub. Nə müqəddəs yazılar, nə də kilisə şərh ənənəsi bu motivi o həddə qədər gəlişdirmir, çünki ilahi söyləm özü buna o qədər əsas vermir. Ümumi izah belədir ki, İsa Məsih Müqəddəs Ruh – Tanrının Nəfəsi-eqosu vasitəsilə Məryəm Anadan doğulub. Necə deyərlər, arada insansayağı “ikisi bir köynəkdə” məsələsi olmayıb. İlahi ilə insan arasında hərfən cinsəl münasibət olduğunu və İsa Məsihin də bundan doğulduğunu iddia etmək Məsihilikdə ən yaxşı halda ədəbsizlik və İlahi mistikaya hörmətsizlik sayılır. Lakin elə isə, niyə cinsəl təxəyyül istifadə edilir? Bu suala çox ümumi və dolayı şəkildə və bu seriya ilə bağlı sonuncu postda cavab verəcəm, ancaq məsələnin incəliklərinə varmaq istəmirəm, çünki bunun üçün geniş konteksti bilmək tələb olunur: onu da bura yazacaq deyiləm. Qısaca onu qeyd edim ki, Allahın oğlu söz birləşməsi Xristianlıqdan əvvəl də mövcud idi. Ancaq bu sözün arxasındakı ideya və vəhy İsa Məsihdə ən yüksək inkişaf nöqtəsinə çatır.
Lakin bu seksi çalarlı təxəyyül bir də bunu Loqosun - əqlimizin işığına gətirir ki, Əgər Allah İsa Məsihin atasıdırsa, və əgər İsa Məsih həm də Məryəm Ananın oğludursa, o zaman müsəlman üstəgəl Azərbaycan qaydasınca desək, dilim-ağzım qurusun, qulaqlara qurğuşunJ, Allahla Məryəm arasında bir seksi münasibət olub. Nə müqəddəs yazılar, nə də kilisə şərh ənənəsi bu motivi o həddə qədər gəlişdirmir, çünki ilahi söyləm özü buna o qədər əsas vermir. Ümumi izah belədir ki, İsa Məsih Müqəddəs Ruh – Tanrının Nəfəsi-eqosu vasitəsilə Məryəm Anadan doğulub. Necə deyərlər, arada insansayağı “ikisi bir köynəkdə” məsələsi olmayıb. İlahi ilə insan arasında hərfən cinsəl münasibət olduğunu və İsa Məsihin də bundan doğulduğunu iddia etmək Məsihilikdə ən yaxşı halda ədəbsizlik və İlahi mistikaya hörmətsizlik sayılır. Lakin elə isə, niyə cinsəl təxəyyül istifadə edilir? Bu suala çox ümumi və dolayı şəkildə və bu seriya ilə bağlı sonuncu postda cavab verəcəm, ancaq məsələnin incəliklərinə varmaq istəmirəm, çünki bunun üçün geniş konteksti bilmək tələb olunur: onu da bura yazacaq deyiləm. Qısaca onu qeyd edim ki, Allahın oğlu söz birləşməsi Xristianlıqdan əvvəl də mövcud idi. Ancaq bu sözün arxasındakı ideya və vəhy İsa Məsihdə ən yüksək inkişaf nöqtəsinə çatır.
Gəlinin gözü yolda (1)
Sekslə bağlı təxəyyülü içinə alan bənzətmələrdən biri İsa Məsihlə kilisə arasındakı münasibətlərin İncildəki təsvirində işlədilir. Ümumiyyətlə, Bibliyada qeyri-cinsi münasibətləri, hadisələri və s. anlatmaq üçün istifadə edilən cinsi münasibət/seks metaforu, bənzətməsi bir qayda kimi açıq, birbaşa yox, dolayı verilir. Başqa sözlə, seksual münasibətlərin motiv kimi əsasında durduğu bütün bənzətmələrdə seksual münasibəti də içinə alan başqa bir sosial institutdan, ənənədən, davranış və ilişkidən söhbət gedir.
Bunlara misal olaraq nikah - evlilik, fahişəlik, xəyanət, bakirəlik, sünnət və s. bu kimi motivləri göstərmək olar. Sözügedən təcrübə və rituallar özləri çılpaq seks olmasa da seksual münasibətləri içərən və ya buna yönəlik sosial əlaqələr, adət və ənənələrdir.Buna səbəb odur ki, Müqəddəs Kitabda mücərrəd, içtimai münasibətlərdən və dəyərlərdən kənarda var olan seks yoxdu. Seks hər zaman bir geniş kontekstlə əlaqədədi: ya evlilik, ya fahişəlik, ya nikah, ya insest, ya da başqa bir şey. Kilisə və İsa Məsih arasındakı münasibətin seksual motivli bənzətmələrlə anladılması da bu kontekstdə görülməlidi. Bibliyaya görə, Kilisə İsa Məsihin nişanlısı, sevgilisi, gəlinidi. Bu mənada İsa Məsih bəy və ya ər, kilisə isə qadın, gəlin, sevgilidi. Özü də elə-belə qız deyilmiş Kilisə. Həvari Paulos bir də onun bakirəliyinə işarə edir. Kilisə İsa Məsihlə qovuşmağın həsrətini çəkir. İsa Məsih ikinci gəlişində sevgilisini almaq üçün təşrif buyuracaq. Alıb hara gedəcək, neyniyəcək...bu haqq-hesab artıq sizin təxəyyülünüzə, inancınıza qalıb. İncillərə görə, İsa Məsih Kilisəni sevir və Kilisə üçün yerə gəlib: bu anlamda Kilisə Məsihə inanan bütün insanları bildirir. Gəlin/nişanlı – bəy/sevgili bənzətməsi digər qeyri-cinsi münasibətləri də ifadə etmək üçün işlədilir.
Bunlara misal olaraq nikah - evlilik, fahişəlik, xəyanət, bakirəlik, sünnət və s. bu kimi motivləri göstərmək olar. Sözügedən təcrübə və rituallar özləri çılpaq seks olmasa da seksual münasibətləri içərən və ya buna yönəlik sosial əlaqələr, adət və ənənələrdir.Buna səbəb odur ki, Müqəddəs Kitabda mücərrəd, içtimai münasibətlərdən və dəyərlərdən kənarda var olan seks yoxdu. Seks hər zaman bir geniş kontekstlə əlaqədədi: ya evlilik, ya fahişəlik, ya nikah, ya insest, ya da başqa bir şey. Kilisə və İsa Məsih arasındakı münasibətin seksual motivli bənzətmələrlə anladılması da bu kontekstdə görülməlidi. Bibliyaya görə, Kilisə İsa Məsihin nişanlısı, sevgilisi, gəlinidi. Bu mənada İsa Məsih bəy və ya ər, kilisə isə qadın, gəlin, sevgilidi. Özü də elə-belə qız deyilmiş Kilisə. Həvari Paulos bir də onun bakirəliyinə işarə edir. Kilisə İsa Məsihlə qovuşmağın həsrətini çəkir. İsa Məsih ikinci gəlişində sevgilisini almaq üçün təşrif buyuracaq. Alıb hara gedəcək, neyniyəcək...bu haqq-hesab artıq sizin təxəyyülünüzə, inancınıza qalıb. İncillərə görə, İsa Məsih Kilisəni sevir və Kilisə üçün yerə gəlib: bu anlamda Kilisə Məsihə inanan bütün insanları bildirir. Gəlin/nişanlı – bəy/sevgili bənzətməsi digər qeyri-cinsi münasibətləri də ifadə etmək üçün işlədilir.
Qutsallığın dolanbacları: və ya XXY haqqında
Dünyanın bir çox dinlərində, bir çox müqəddəs hesab olunan və ya
müqəddəs adına iddialı kitablarında hamımızın bildiyi və özümüzü
anladığımız yaşdan marağında olduğumuz bir insan özəlliyi fərqli
yönlərdən, fərqli məqsədlərlə və fərqli şəkillərdə işıqlandırılar.
Həmin bu nəsnənin adı seksdir. Və ya daha abırlı, üzünün suyu sel
kimi axan amma tökülüb bitməmiş görünmək istəyən varsa, cinsəl
həyat deyə bilər.
Görən niyə belə olub? Fərqli səbəblərə görə. Seks insan enerjisinin, emosiyalarının və insan yaxınlığının ən kəskin, ən çılpaq, ən düzünəqulu təzahürüdü deyə bilərəm. Seks toplumlarda ən çox qadağan olunan və ya əxlaqi-mənəvi, dini və s. qaydalarla ən çox nizamlanmasına cəhd edilən bir insan yönüdü, fəaliyyətidi, özəlliyidi. Seks bir çox dindarların ayağını qıran onları İlahidən uzaq salan və bir çox başqa inanclıların ayağına qüvvət verən, onları İlahiyə götürən yolda gücləndirən bir bədən-ruh gərginliyi, yumşalmasıdı. Dini kitabları yazanlar da seksin bu gücündən xəbərdar olublar. Odur ki, dini kitablarda seks haqqında və ya seksual motivli fərqli fikirlər, ideyalar var. Bundan sonrakı bir neçə postda Bibliyadakı belə özəlliklərin bəzilərinə göz gəzdirəcəyik. Ancaq çoxlarımıza əxlaqsız görünən və qutsal söyləşiyə yaraşdırmadığımız, bəzilərimizə basıb-boğduğumuz şəhvətli xəyalları canlandırmaq üçün icazə-fürsət kimi gələn, azımıza da İlahiyə yaxınlaşmaq üçün mistik - intim yol olan bu bənzətmələri, motivləri və s. gündəlikləməzdən öncə iki balaca qeydi söz xəritəsinə salaq. Qutsal söyləm seksdən fərqli kontekstdə və fərqli səviyyələrdə bəhs edir. Bunları iki qrupa bölmək olar: 1) İnsan-insan münasibətində seksual haqq-hesablar. Buraya sekslə bağlı qaydaları, qadağaları, ayrı-ayrı hekayələrdə keçən seksual elementləri, konkret insan seksi praktikası ilə əlaqədar hər şeyi qoyaq. 2) mahiyyətcə, və ya çoxluğa görə mahiyyətcə qeyri-seksi münasibətlərin ifadəsi üçün işlədilən seksual motivlər, bənzətmələr.
Məni ikinci qrup haqq-hesab maraqlandırır. Məhz bu qrupda
Tanrının gücü, təvazökarlığı və övladlarını özünə çağırmaq
üçün çıxdığı oyunlar insan varlığının yalançı əxlaq kirindən
yaranan senzuranı az-çox aşa bilir. Daha bir kiçik qeyd: bu
yazılarda məqsəd seksual motivlər barədə ətraflı bilgi vermək deyil,
sadəcə onların mövcudluğunu göstərməkdi. Dərinə getmək istəyənə
uğurlar. Gələn postdan başlayırıq. İzləyənlərə də uğurlar.
müqəddəs adına iddialı kitablarında hamımızın bildiyi və özümüzü
anladığımız yaşdan marağında olduğumuz bir insan özəlliyi fərqli
yönlərdən, fərqli məqsədlərlə və fərqli şəkillərdə işıqlandırılar.
Həmin bu nəsnənin adı seksdir. Və ya daha abırlı, üzünün suyu sel
kimi axan amma tökülüb bitməmiş görünmək istəyən varsa, cinsəl
həyat deyə bilər.
Görən niyə belə olub? Fərqli səbəblərə görə. Seks insan enerjisinin, emosiyalarının və insan yaxınlığının ən kəskin, ən çılpaq, ən düzünəqulu təzahürüdü deyə bilərəm. Seks toplumlarda ən çox qadağan olunan və ya əxlaqi-mənəvi, dini və s. qaydalarla ən çox nizamlanmasına cəhd edilən bir insan yönüdü, fəaliyyətidi, özəlliyidi. Seks bir çox dindarların ayağını qıran onları İlahidən uzaq salan və bir çox başqa inanclıların ayağına qüvvət verən, onları İlahiyə götürən yolda gücləndirən bir bədən-ruh gərginliyi, yumşalmasıdı. Dini kitabları yazanlar da seksin bu gücündən xəbərdar olublar. Odur ki, dini kitablarda seks haqqında və ya seksual motivli fərqli fikirlər, ideyalar var. Bundan sonrakı bir neçə postda Bibliyadakı belə özəlliklərin bəzilərinə göz gəzdirəcəyik. Ancaq çoxlarımıza əxlaqsız görünən və qutsal söyləşiyə yaraşdırmadığımız, bəzilərimizə basıb-boğduğumuz şəhvətli xəyalları canlandırmaq üçün icazə-fürsət kimi gələn, azımıza da İlahiyə yaxınlaşmaq üçün mistik - intim yol olan bu bənzətmələri, motivləri və s. gündəlikləməzdən öncə iki balaca qeydi söz xəritəsinə salaq. Qutsal söyləm seksdən fərqli kontekstdə və fərqli səviyyələrdə bəhs edir. Bunları iki qrupa bölmək olar: 1) İnsan-insan münasibətində seksual haqq-hesablar. Buraya sekslə bağlı qaydaları, qadağaları, ayrı-ayrı hekayələrdə keçən seksual elementləri, konkret insan seksi praktikası ilə əlaqədar hər şeyi qoyaq. 2) mahiyyətcə, və ya çoxluğa görə mahiyyətcə qeyri-seksi münasibətlərin ifadəsi üçün işlədilən seksual motivlər, bənzətmələr.
Məni ikinci qrup haqq-hesab maraqlandırır. Məhz bu qrupda
Tanrının gücü, təvazökarlığı və övladlarını özünə çağırmaq
üçün çıxdığı oyunlar insan varlığının yalançı əxlaq kirindən
yaranan senzuranı az-çox aşa bilir. Daha bir kiçik qeyd: bu
yazılarda məqsəd seksual motivlər barədə ətraflı bilgi vermək deyil,
sadəcə onların mövcudluğunu göstərməkdi. Dərinə getmək istəyənə
uğurlar. Gələn postdan başlayırıq. İzləyənlərə də uğurlar.
Trivia
Kilisə tarixinin məşhur şəxsləri haqqında yazılarda fərqli hekayətlər gəlib çatıb insanlara. Bu hekayətlərdən bəzilərinin tam gerçək olub-olmaması bilinməsə də, hər halda onların yaranması və şəxsi necə təsvir etməsi artıq təsvir edilən şəxslərin öz dövründə və sonrakı nəsillərdə necə qavranılması haqqında bir məlumat verir.
Belə hekayətlərdən biri məşhur reformator, Martin Lüter və onun dostu, həm də şagirdi olmuş Lüteranizmin önəmli teoloqlarından sayılan Melanxton haqqındadı.
Deyilənlərə görə, Lüter dini məsələlərdə bir az daha sərbəstmiş, Melanxton isə əksinə, çox ciddi və hər şeyə dəqiqliyə ilə riayət etməyi sevərmiş. Bir də türklər demiş aşırı mömin olduğuna görə günah işlətməkdən çox qorxarmış.
Bir dəfə necə olursa, Lüterlə Melanxton bir məsələ barədə mübahisə edirlər və Melanxtonun müsəlman qaydasınca desək, təqvası işi qəlizləşdirir. Axırda Lüter dözə bilmir və bağıraraq deyir: “Melanxton, Allah xətrinə, get günah işlə ki, Allahın da səni bağışlamağa bir şeyi olsun”.
Belə hekayətlərdən biri məşhur reformator, Martin Lüter və onun dostu, həm də şagirdi olmuş Lüteranizmin önəmli teoloqlarından sayılan Melanxton haqqındadı.
Deyilənlərə görə, Lüter dini məsələlərdə bir az daha sərbəstmiş, Melanxton isə əksinə, çox ciddi və hər şeyə dəqiqliyə ilə riayət etməyi sevərmiş. Bir də türklər demiş aşırı mömin olduğuna görə günah işlətməkdən çox qorxarmış.
Bir dəfə necə olursa, Lüterlə Melanxton bir məsələ barədə mübahisə edirlər və Melanxtonun müsəlman qaydasınca desək, təqvası işi qəlizləşdirir. Axırda Lüter dözə bilmir və bağıraraq deyir: “Melanxton, Allah xətrinə, get günah işlə ki, Allahın da səni bağışlamağa bir şeyi olsun”.
Qutsal naz-qəmzə
Müqəddəs Kitabda özünün sadəliyi, belə demək mümkünsə, düzünəqulu xarakteri ilə seçilən, ancaq həm də görən gözlər və duyan könüllər üçün zövqdən məhrum olmayan deyimlər, şeirlər var. Bunların arasında “Nəğmələr nəğməsi” və ya “Süleymanın Nəğməsi” xüsusilə tanınır. Bu kitabda iki gəncin eşqindən bəhs edir. Aşağıda verdiyim parça bunlardan biridir. Oxuyun və düşünün görək, bunun insanla, Allahla və bir İsəvi üçün İsa Məsihlə, kilisəylə necə əlaqəsi ola bilər? Yeri gəlmişkən, bu yalnız bir oxuma mövqeyidir. Müqəddəs Kitabı əlbəttə başqa mövqedən də oxumaq olar və oxuyublar da. Parça azerincil.net veb-səhifəsindən alınıb.
6. Nə qəşəngsən, nə şirinsən, Ey məlahətli sevgilim. 7. Qamətin xurma ağacına, Döşlərin salxımlara bənzəyir.
8. Dedim: «Qoy xurma ağacına çıxım, Meyvəli budaqlarından yapışım». Döşlərindən üzüm salxımları kimi dadım, Nəfəsindən alma ətrini duyum.
9. Dodaqların gözəl şərab dadı verir. Bu şərab birbaşa sevgilim üçün tökülsün, Biz yatanların dodaqlarına süzülsün.
10. Mən sevgiliminəm, İntizar çəkdiyi mənəm.
11. Sevgilim, gəl çölə gedək, Kəndlərdə gecələyək.
12. Səhər tezdən üzüm bağlarına gedək, Üzüm tumurcuqlanıbmı, pöhrə veribmi? Narlar çiçəklənibmi? Bunu seyr edək. Qoy orada sevgimi sənə verim.
(Süleymanın Nəğməsi 7:6-12).
6. Nə qəşəngsən, nə şirinsən, Ey məlahətli sevgilim. 7. Qamətin xurma ağacına, Döşlərin salxımlara bənzəyir.
8. Dedim: «Qoy xurma ağacına çıxım, Meyvəli budaqlarından yapışım». Döşlərindən üzüm salxımları kimi dadım, Nəfəsindən alma ətrini duyum.
9. Dodaqların gözəl şərab dadı verir. Bu şərab birbaşa sevgilim üçün tökülsün, Biz yatanların dodaqlarına süzülsün.
10. Mən sevgiliminəm, İntizar çəkdiyi mənəm.
11. Sevgilim, gəl çölə gedək, Kəndlərdə gecələyək.
12. Səhər tezdən üzüm bağlarına gedək, Üzüm tumurcuqlanıbmı, pöhrə veribmi? Narlar çiçəklənibmi? Bunu seyr edək. Qoy orada sevgimi sənə verim.
(Süleymanın Nəğməsi 7:6-12).
Tanış olun: "Özündən qabağa qaçma!"yan kimdi?
Əziz bloq ziyarətçiləri! www.filosof.azeriblog.com bloqunun müəllifi Müşfiq bəydən aldığım müsahibəni təqdim edirəm. Qısa dönəmdə maraqlı bloq yarada bilən müəlliflə tanış olun. Müşfiq bəyə müsahibə verdiyi üçün təşəkkür edirik.
---------------------------------------
Suallar:
1)Özünüzü təqdim edin: kimsiniz, hardan gəlib hara gedirsiniz, fəlsəfə ilə necə tapışdınız və onu dinlə necə bir araya gətirirsiniz? Mən biləni, onları çox qarşı-qarşıya qoyurlar. Sizsə əksinə inancla yoğrulmuş fəlsəfə(sayağı) yazırsınız bloqunuzda. Xeyir ola?
Müşfiq Şükürov, bilmirəm hardan gəlmişəm və bilmirəm hara gedirəm. Və bundan da narahatam. Fəlsəfəyə marağımı əsgərlik illərimdə (1986-88) tanımağa başladım, “Oqonyok” jurnalını mütaliə eləyə-eləyə. Və 90-cı illərin əvvəlində filosof Asif Atanı tanıyandan sonra isə özümü bu sahəyə həsr etmək fikrinə düşdüm. İxtisasım mühəndislik idi, buraxıb getdim fəlsəfənin dalınca. Yaxşı ki, 2001-də müdafiə edə bildim. Yoxsa yaxınlarımın gözündə avantürist imicində qalacaqdım. J Əslində ateistik olsa da. Asif Atanın fəlsəfəsi ruhani fəlsəfə idi. O mənə hindliləri, sufiləri oxumağa həvəsləndirdi. Sağ olsun. Amma Asif Ata dinlə döyüşən idi. Biz tələbələrinə də bunu aşılaya bilmişdi. Demoqogik arqumentlərə əsaslanırdı onun dinə qarşı mövqeyi. Onun ölümündən (1997) sonra tədricən onun Ocağından uzaqlaşdım. O illərdə dayağımı L. Tolstoyun və Oşonun kitablarında aradım. Çox şey öyrəndim onlardan.Yoqa ilə maraqlanırdım. Və qəfildən, hardasa iki il əvvəl bir qəribə dostumun köməyi ilə (Əlidir adı) qəribə şəkildə özümçün islamı kəşf etdim. O islamda ki, həmişə cəhalət və xurafatdan başqa bir şey görmürdüm. Quran oxumaqla Allahın elmini mənimsəmək ideyasını da dostum öyrətdi mənə. Əvvəlcə bunu primitivlik sayırdım. Quranın kələ-kötür dili məni yaxın buraxmırdı. Amma sonra bir gün Nur surəsini oxuyanda ayələrin arxasındakı hikmət yaxaladı məni. Ondan başladı. Neçə ilərdən bəri daxilimdə hiss eləmədiyim psixodinamik dəyişikliklər başlandı. İnkişaf eləməyən ağac quruyur. Uzun illər bezmişdim qurumaqdan. J İslam – şəfadır.
XX əsrdə filosoflar arasında yaranmış “mejdusoboyçik” nəticəsində belə bir əsassız aksiom yaranıb ki, din və fəlsəfə bir-birinə qarşıdır. Çünki XX əsrin əksər filosofları ateist idilər (Marks, Freyd, Sartr, Nitşe...).
2) Bloqunuzun şüarımı desəm, prinsipimi desəm, “özündən qabağa qaçma”dı. Niyə “özündən qabağa qaçma”? Nədir bu? Öz nədir ki, ondan da qabağa qaçmaq olsun hələ?
Özündən qabağa qaçmaq mənim problemimdir. Özüm üçün yazmışam. İnsan həmişə olduğundan ağıllı, olduğundan əxlaqlı, olduğundan cəsarətli görünmək istəyir. Sənin bu anketin də bir sınaqdır, mənə.:)
3) Niyə bloq yazırsınız?
Filosofluq edirəm.
4) Yəqin üzərində çox düşünmüsünüz bu sualın: niyə yaşayırsınız? Şəxsən sizin həyatınızın anlamı nədi?
Həyatımın ayrı-ayrı vaxtlarında bu suala müxtəlif cavablar verərdim yəqin. İndi Allahın mərhəmətini qazanmaq ümidi ilə yaşayıram. Axirətdə uduzanlardan olmaq istəmirəm. Ömrüm sürətlə sonuna doğru yaxınlaşmaqdadır. Bir şey etmək lazımdır.Mənimçün həyatın anlamı nəyi yaxşı bacarmaqla bağlıdır. Ən müxtəlif peşələrdə özümü sınamışam. Ən yaxşı filosofluq alınır məndə (ən böyük ləzzəti də ondan alıram). Deməli, Allah məni düşünmək və insanları düşündürmək üçün yaradıb. Blog fəaliyyətimin ali mənası da budur.
5) İndi çox post-modernizmdən danışılır. Sizcə həqiqət varmı? Varsa onu necə bilmək olar?
Postmodernizm haqqında danışmaq indi müasirlik əlaməti sayılır. Mənə çatmır onların qayğıları. Əxlaqları da göz qabağında. Həqiqət var. Amma idraki tərbiyəsi uşaq bağçasından pozulan müasir insan onu mənimsəməyi özünə sığışdırmır. Təkəbbürlü idrak aşılanır bizə cəmiyyətdə.Həqiqət Allahın Lütfü olaraq insanlara verilmişdir. O, əlçatan yerdədir. Və bəlkə elə buna görə də onu tapmaq çətindir. Quranı açın, Allahın dilini anlamağa səy göstərin.
6) Kimləri və hansı dil(lər)də oxuyursunuz, nəyi\kimi (musiqi) dinləyirsiniz və hansı/necə filmlərə baxırsınız və niyə? Oxuduğunuz, dinlədiyiniz, baxdığınız zaman nəyə və niyə fikir verirsiniz?
Əsasən rus və son illər ingilis dilində mütaliə edirəm. Amma son iki ildə işlə bağlı olmasa özüm heç kimi oxumaq həvəsində deyiləm. Nə qədər uşaq idim, gənc idim, böyüklərdən öyrənmək, güclü olmaq istəyirdim. 40 yaşdan sonra mütaliə mənasını itirdi birdən birə. Kimdən, nə öyrənəcəm? Mənim kimi bilməyənlərdir hamısı.Allahın kitabları başqa məsələ. Allah biləndir. Qurani hər gün oxuyuram, bir-iki bəzən çox səhifə. Ürəyim Allahın hikmətində aram tapır yalnız. Gita, Bibliya, Buddanın Dhammapadaları da daim açdığım və sevə-sevə zikrinə daldığım kitablardır. Həyatımda bir neçə nəfəri oxumuşam, uzun illər yoldaşlıq etmişəm onlarla. Asif Ata, Lev Tolstoy, Taqor, Oşo. Sonra anladım ki, onların mənə həlledici təsirləri olub. Oxuduqlarımda ruhani kamilləşmə məsələləri cəlb edib məni daima. Zəifliyimdən, qüsurlarımdan qurtulmağa yollar axtarmışam.Tarda çala bilirəm. Muğamı ciddi ruhani musiqi hesab edirəm. Hind musiqisinin heyranıyam. Simfonizmi az-çox tanımağa cəhd göstərmişəm. Ən çox P.Çaykovskidən təsirləndim (6-cı simfoniyasından). İncə və səmimi ruhu olub onun. İnsan faciəsini yaşatdıran musiqiləri çox sevmişəm. Son zamanlar zikr musiqilərini daha çox sevirəm.Vaxtaşırı bəzi müğənnilərin səsinə vuruluram. Onda aylarla həmin insanların yaradıcılığına, bioqrafiyasına varır və nəticədə musiqinin, mədəniyyətin, həyatın mənə məlum olmayan ayrı-ayrı qatları barədə müəyyən məlumatım yaranır.Uşaqlıqdan bəri A.Puqaçova, M.Matye, V.Vısotski, P.Kaas, M.Maqomayevin vurğunu olmuşam. JMənim üçün mədəniyyət də, tarix də, ədəbiyyat da, incəsənət də insanlardır. Bir neçə insanı dərindən tanımaqla bir əsri tanımaq olar. İnsandan maraqlı heç nə yoxdur.Kinoda Çaplindən sonra heç kimin iş üslubuna vurula bilmədim. İndi də baxanda hiss edirəm ki, necə bir yaradıcı həvəs və fantaziya ilə gəlirmiş Çaplin çəkilişlərə. Köhnə rus-sovet filmlərinə baxmağı xoşlayıram. İndi ölmüş insanların sifətlərindəki sevinci, kədəri müşahidə etməkdən, zamanın ötəriliyinə təəccüblənməkdən həzz alıram.Sületə-zada fikir vermirəm daha.
7) Öz ixtisasınızdan əlavə hansı sahələrlə maraqlanırsınız? Hobbiniz varmı?
Əsas ixtisasım, mühəndis elektrik olub. Sonra fəlsəfi dərəcə almışam. Rəssamlığı çox sevmişəm. Pis çəkmirdim. V.Qoqun, P.Qoqenin, Rembrantın, Levitanın və Rerixin yaradıcılığını xüsusi ilə bəyənmişəm. Hobbim fəlsəfə olub, indi onu işə çevirdiyimdən özümü tətilə çıxmış adam kimi hiss edirəm.
8) Əql, din, fəlsəfə, inanc (geniş mənada): bunların arasında əgər konkret məsələdə, situasiyada konflikt olarsa, hansına, necə və niyə üstünlük verirsiniz?
Qurana ağlımdan çox etibar edirəm. Bəzən kənardan bu, bəzilərinə ağılsızlıq kimi görünsə də. Amma mən öz ağlımın imkanlarını az-çox öyrənmək imkanı əldə etdim, fəlsəfə ilə məşğuliyyətlər zamanı. Odur ki, əminliklə deyə bilərəm - mənim ağlım heç nə bilmir. Onun Allahın yardımına ehtiyacı var. İndi ağlımı Allahın Quranda mənə aydınlaşdırdığı hədlər əsasında yenidən qurmaqla məşğulam. Ən böyük Alimin elminə söykənməyə çalışıram ki, qaranlıq məni udmasın.Bax, belə bir sadə startegiya. J
9) Acıqlandığınız və ya kənar gəzdiyiniz, nifrət etdiyiniz nələr, kimlər və ya nə kimi tiplər, xüsusiyyətlər, şeylər var?
Əvvəl bu suala uzun bir siyahı ilə cavab verərdim. İndi bilmirəm. Elə axmaq cəhət yoxdur ki, onun ya özünü, ya da cücərtilərini özümdə görməyim. Nifrət üçün gərək özünü az tanıyasan. Elə-belə ani qəzəb məqamları olur. Bir-iki dəqiqə sonra özümün də heç yaxşı olmadığımı görürəm. Allahdan bağışlanmaq diləyirəm. Bezdirmişəm Onu da deyəsən J
10) Ən çox sevdiyiniz gülməcə, üzərində ən çox düşündüyünüz faciə? Onları danışın.
Lətifəbaz deyiləm. Amma məni güldürmək o qədər də çətin olmur. Güləndən sonra unuduram lətifəni. Onu kiməsə danışmaq niyyəti daşımıram.Ən çox Çaykovskinin 6-cı simfoniyasında verilən faciəyə ağlamışam. Bir də Motsartın Rekviyemi həyəcanlandırır. İnsan həyatının ölümlü və məhdud olması, arzunun şirinliyi müqabilində ona çatmağın mümkünsüzlüyü... bu kimi mətləblərin dərki üzərində qurulan faciələr.
11) Son sual: bizə/bloqumuza söyləyəcək sözünüz, soruşacaq sualınız?
Blogunuz Allahın sözünün çatdırılması üzərindədir. Şübhəsiz ki, Tövrat da, İncil də Allahın sözüdür. Bu barədə Quran müsəlmanlara dəfələrlə xatırladır.Blogunuz maraqlıdır, çünki arxasında düşünən və müasir səviyyədə təhsil almış insan dayanır. Kilsənin ehkamlarındansa (onların ilahi mənşəyinə az inanıram) Allahın sözlərinin aydınlaşdırılmasına həsr olunan qısa yazı-replikalarına ehtiyacım var. Həm müzakirələr yaradar, həm maariflənmə. İnsanlar Allahın həddlərini tanımırlar, ona görə də həyatları xaosa qərq olub. Allahın ayələrinin insanlara çatdırılması işində Allah özü köməyimiz olsun.
İzhar (исповедь) xristianlığın yaxşı kəşflərindəndir. Tövbə və insanın qiyamətdəki sorğu-suala hazır olması üçündür. Suallar izhar halına saldı məni. Allah keçsin günahımdan həddimi aşdımsa.
Oluntu
O, məzarın yanında durub gözlərini başdaşına zilləmişdi. Sanki bu başdaşının üstünə həkk olunmuş rəsm indicə dilə gəlib danışacaqdı onunla. Əminə əlini saçlarına çəkdi, xəyallarını qasırğaya çevirən soruları qovmaq istədi. Ancaq heç cür alınmırdı. “Niyə öldü o?” sorusu beyninin dərin qatlarını döyəcləyirdi. Ara-sıra bu döyəc onu da yorurdu, ürəyi bezirdi bundan, sükuta çəkilmək istəyirdi, lakin bacarmırdı. “Görən, o bilirdi mənim Habillə münasibətim var?” – düşündü bir anlıq.
Əminəyə əslində onun bilib-bilməməsi artıq fərq etmirdi. Tək fərq edən buydu ki, o artıq yoxdu. O isə elə hey düşünürdü...düşünürdü...fikirlərini sorulara təslim etmişdi Əminə. Düşüncələrini sorulardan ayırmaq üçün əyilib diqqətlə başdaşına baxdı. Rəsmin altında şeir həkk edilmişdi: baş daşı şeiri. Ölünün həyatını, anlamını bir neçə cümləyə sığdırmaq ideyası Əminəni üşəndirdi. Ad, soyad, doğum və ölüm ili hamısı bir arada, şeirə qarışmışdı - elə bil şeir bu çılpaq, soyuq oluntulara anlam verib həyatın anlamsızlığını inkar edirdi. Əminə şeiri xoşlamadı. Çöməlib əlinə bir kiçik daş aldı və tanıdığı, içində ziddiyyətlər yaradan, hardasa həyatını zəhərmi, şəkərmi etdiyini kəsdirə bilmədiyi bu şəxsi düşündü. Kim haqlı idi? "Mənmi onu sevirdim gerçəkdən, omu məni sevirdi...yoxsa nə o məni, nə mən onu..." . Suallar heç cür aman vermirdi. Nəyahət bütün sualları bir araya gətirib onları sözə çevirdi və başdaşının üstünə iri hərflərlə bir söz cızdı: “MƏN”.Ayağa qalxıb dərindən nəfəs aldı. Gülümsədi. Soruları yavaş-yavaş yoxluğa sovrulurdu. O, geri döndü və sürətlə qəbirdən uzaqlaşdı.
Əminəyə əslində onun bilib-bilməməsi artıq fərq etmirdi. Tək fərq edən buydu ki, o artıq yoxdu. O isə elə hey düşünürdü...düşünürdü...fikirlərini sorulara təslim etmişdi Əminə. Düşüncələrini sorulardan ayırmaq üçün əyilib diqqətlə başdaşına baxdı. Rəsmin altında şeir həkk edilmişdi: baş daşı şeiri. Ölünün həyatını, anlamını bir neçə cümləyə sığdırmaq ideyası Əminəni üşəndirdi. Ad, soyad, doğum və ölüm ili hamısı bir arada, şeirə qarışmışdı - elə bil şeir bu çılpaq, soyuq oluntulara anlam verib həyatın anlamsızlığını inkar edirdi. Əminə şeiri xoşlamadı. Çöməlib əlinə bir kiçik daş aldı və tanıdığı, içində ziddiyyətlər yaradan, hardasa həyatını zəhərmi, şəkərmi etdiyini kəsdirə bilmədiyi bu şəxsi düşündü. Kim haqlı idi? "Mənmi onu sevirdim gerçəkdən, omu məni sevirdi...yoxsa nə o məni, nə mən onu..." . Suallar heç cür aman vermirdi. Nəyahət bütün sualları bir araya gətirib onları sözə çevirdi və başdaşının üstünə iri hərflərlə bir söz cızdı: “MƏN”.Ayağa qalxıb dərindən nəfəs aldı. Gülümsədi. Soruları yavaş-yavaş yoxluğa sovrulurdu. O, geri döndü və sürətlə qəbirdən uzaqlaşdı.
müəllim - tələbə, ustad - şəyird
Dini təhsil kontekstində biri-biri ilə münasibətə girən öyrədən və öyrənən şəxslər arasında münasibət, sekulyar təhsil müəssisələrindəkindən az-çox fərqlənir. Əlbəttə hər zaman, hər yerdə və hər şəkildə deyil. Ancaq belə fərqlər var və bu fərqlər də təhsilin məzmunundan, onun digər xüsusiyyətlərindən törəyir. Sekulyar, institutlaşdırılmış təhsil müəssisələrində verilən təhsilin əsas məqsədi informasiyanı bir nəsildən, digər nəsilə ötürmək və çörək pulu qazanmaq üçün insanlara vasitə vermək və dolayısı ilə insan hazırlamaqdı. Daha da geniş söyləməyə çalışsaq, sekulyar təhsildə məqsəd, insanı cəmiyyətdəki özü üçün müstəqil həyata hazırlamaqdı və bu da informasiyanın ötürülməsilə baş verir. Bu arada öyrənən bəzi əxlaqi, şəxsi peşə, keyfiyyətləri əldə edir: araşdırma aparmağı öyrənir, yaradıcılığını gəlişdirir, təhsildəki qeyri-formal münasibətlərə alışır və s. Bu təhsildə əxlaq, şəxsi nümunə olmaq kimi özəlliklər var və bunu inkar etmək, bəsit desək axmaqlıq olardı: mənim sekulyar məzmunlu təhsili sadəcə informasiya ötürülməsinə müncər etmək məqsədim yoxdu. Lakin sekulyar, institutlaşdırılmış təhsildə əsas məqsəd öyrənən və öyrədən arasında şəxsi, dərin, İlahiyə inanc kontekstində biri-birinə açılmaq deyil. Bu ola bilər. Ancaq ümumi qayda kimi deyil, qaydadan istisna hesabına. Misallarla fikrimi belə izah edə bilərəm.
Əgər siz Azərbaycanın universitətlərindən birində deyək ki, kimya öyrənirsinizsə, sizə kimya dərsi verən çox ağıllı, savadlı müəlliminizin həyatda həm də nizamlı olub-olmamasının, qaraqabaqlığının, kimyaya o qədər də dəxli yoxdu. Onun bu və ya digər özəllikləri sizinlə onun münasibətlərinizə təsir edir, ancaq bu təsir kimya ilə bağlı təhsildə mərkəzi mövqe tutmur. Müəlliminizin yaxşı şəxsi keyfiyyətlərə malik olması arzuolunandı, ancaq bunsuz da birtəhər keçinmək, ideyaya görə, olur, hərçənd təhsilin səviyyəsi bundan təsirlənir. Təhsil standartları müəlliminizin şəxsi keyfiyyətlərinin dərsə olan mənfi təsirini bir az da olsa zəiflədir. Eyni şeyi sizin tarix müəllimi haqqında da demək olar, ancaq burda vəziyyət bir qədər dəyişir. Tarix müəlliminizin məşğul olduğu sahə dəyişikdir. Onun öyrətdiyi predmetə münasibəti, tarixi hadisələrla bağlı şəxsi hissləri onun sizinlə münasibətinə və təhsilinizə daha çox təsir edir, nəinki kimya sahəsində. Lakin, bu halda da tarix təhsilində əsas məqsəd sizdən şəxsiyyət yetişdirmək deyil, sizə tarixlə bağlı bilgiləri vermək, sizdən tarixçi hazırlamaqdı. Ümumilikdə isə, təhsilin məqsədi şəxsiyyət hazırlamaq ola bilər: ayrı-ayrı sahələrin məqsədlərinə gəldikdə bu dəyişir bir az.
Eyni şeyi standartlaşdırılmış, institutların ümumiləşdirici və nizamlayıcı təsirinə məruz qalmış dini təhsil haqda da demək olar. Ancaq burda vəziyyət bir az da qəlizləşir. Müəllim – tələbə münasibəti bu cür dini təhsildə daha çox şəxsi keyfiyyətlərdən təsirlənmək özəlliyi qazanır. Dini təhsil müəssisələrində müəllim və tələbə biri-birilə həm də inanc səviyyəsində əlaqədədi (eyni bir dini icmanın, ümmətin üzvləri kimi). Başqa sözlə desəm, siz universitetdə xristian kimya müəllimindən müsəlman kimi kimya öyrənə bilərsiniz. Sizin tarix müəlliminiz dincə buddist ola bilər, sizsə xristian. Ancaq dini təhsildə bu belə deyil. Həm öyrənən, həm də öyrədən müsəlmandı (məsihidi) və öz inancları onları biri-birinə bağlayan əlaqələrdi və təhsilin obyektidi (söhbət sekulyar təhsildəki dinşünaslığın öyrədilməsindən yox, dini təhsil müəssisələrində din xadimlərinin öyrədilməsindən gedir). Əgər kimya, tarix təhsilində inanc müəllim-tələbə münasibətində əlavə əlaqə, bağ halına gəlmək imkanından bir qayda olaraq məhrumdursa, dini təhsildə bu belə deyil. Əlavə edək ki, dini təhsil və dini bilgilər, həm də hissi, emosional komponentə malikdi.
Dini təhsilin bu özəlliyi, yəni inancın, dini bilginin sadəcə təhsil obyekti kimi deyil, həm də müəllim-tələbəni bağlayan əlavə bağ və bundan daha çox olması özəlliyi, dini təhsilin özəl, institutlaşdırılması zəif olan və ya mümkün olmayan bir şəklində daha çox vurğulanır və mərkəzə çəkilir. Gəlin həmin bu təhsil şəklini fərdi-şəxsi dini təhsil adlandıraq. Fərdi-şəxsi dini təhsildə öyrədən və öyrənən arasındakı münasibət ustad-şəyird münasibəti kimi xarakterizə oluna bilər. Belə münasibət müəllim-tələbə münasibətini öz içinə alır, ancaq daha genişdi. Başlıca fərq ondadı ki, ustad-şəyird əlaqələrində öyrənən - öyrədən münasibətlərinin şəxsiləşməsi, dərinləşməsi və unikallaşması baş verir və tərəflərdən biri-birinə qarşı dərin güvənc tələb olunur. Belə təhsil isə bir otağa 10-15 adamı yığıb onlara din dərsi verməklə olmaz. Belə təhsil tam standartlaşdırılmaz və institutlara sığdırılması da tam mümkün deyil. Fərdi-şəxsi dini təhsil illər uzunu zaman alır, ustad və şəyird arasında dərin, yalnız onlara xas, münasibətlərin gəlişməsi və saxlanması hesabına formalaşır. Ustad-şəyird münasibəti çox və gərgin yatırım gərəkdirdiyinə görə, hər iki tərəf üçün biri-birinə bağlılıq, hörmət, sevgi, güvənc istəyir və bir qayda olaraq belə münasibətlərə girənlərin sayı məhdud olur. Bir universitetdə 30-40 şəxslə bir insan il uzunu müəllim-tələb kimi münasibətə girib dərs verə bilər, lakin bir ustad bir il ərzində 10 adamla belə tam ustad-şəyird münasibəti qura bilməz. Məncə mümkün deyil. 10 adamın hamısı ilə dərin və güvənc istəyən, şəxsi münasibətə girmək, münasibətləri çox yaxın dost səviyyəsinə qədər gəlişdirmək və bu kontekstdə sadəcə dost, sirdaş deyil, müəllim özəlliyini də qoruyub saxlamaq asan deyil. Asan olmadığı kimi psixoloji baxış bucağından yanaşsaq çox yorucu, əzici olmalıdı. Bu isə fərdi-şəxsi dini təhsil deyil, ona parodiyadı. Fərdi-şəxsi dini təhsil həm də daha çox zaman alır. Əvvəla, bu təhsil tərəflərin biri-birinə və İlahiyə güvənc, inanc kontekstində Allahı birlikdə tanıması və öyrədənin öz İlahiyə yaxınlaşma təcrübəsini öyrənənə verməsi, etibar etməsi üçün onların biri-birini bütövlükdə, bir bütöv şəxsiyyət kimi tanımasını tələb edir. Bu isə, hər gün 60 dəqiqə sinifdə oturmaq və mühazirə dinləməklə 4-5 il içində olmaz. Bunun üçün ustadın və şəyirdin birlikdə zaman keçirməsi, biri-birini fərqli şəraitlərdə müşahidə etməsi və biri-birinin həyatında fərqli şəkillərdə iştirak etməsi lazımdı. İkincisi, fərdi-şəxsi dini təhsil bir insanın (ustad) öz insanlığını, dini həyat təcrübəsini, sirrləri problemləri ilə birlikdə dini inanc kontekstində başqa insana etibar etməsi və başqa birisinin də (şəyird) həmin bu şəxsi belə bir bilgini, inancı, insanlığı öyrətmək və ondan mənimsəmək üçün ləyaqətli, dəyərli hesab etməsi və ona etibar etməsini tələb edir. Bu isə kifayət qədər uzun zaman istəyir.
Fərdi-şəxsi dini təhsildə ustadlə şəyirdi arasında heç bir mərhələdə vasitəçi olmur. Bu təhsildə tək vasitəçi yəqin ki, inancdı. Halbuki digər təhsil sistemlərində müəllim – tələbə arasında vasitəçilər var. Məsələn, universitetə girməzdən əvvəl dövlət imtahanları təşkil edir və sizin müəllimə girişiniz ancaq o imtahanda keçməklə baş tutur. Əgər imtahanı keçmisinizsə, müəllim sizə dərs verməyə məcburdu. Siz də ondan dərs almağa məcbursunuz bir yerə qədər çünki institut, universitet onu sinifə göndərir. Müəllim – tələbə münasibətində təhsilin məzmunu və xarakteri də az-çox dövlət və s. tərəfindən müəyyənləşdirilir. Fərdi-şəxsi dini təhsildə vəziyyət başqadı: siz və ustad razılaşmadan sonra biri-birinizi qəbul edirsiniz. Siz istəməsəniz onun şəyirdi olmayacaqsınız. O da istəməsə, sizin ustadınız olmayacaq. Siz onu, o da sizi seçir. Fərdi-şəxsi dini təhsilin məzmunu da münasibətə girən tərəflərin şəxsiyyətinə, inanclarına bağlı olaraqdan, unikaldı, dəyişir bir yerə qədər və dəyişikliyə açıqdı – dövlət sizə proqram verib, həmin proqramda nəyi, harda, necə hansı mövzudan sonra və nə qədər müddətə öyrətməyi təyin etmir.
Çağdaş cəmiyyətlərdə birinci təhsil şəkli (umumi, standartlaşdırılmış, institutlaşdırılmış, formal), ikincini (fərdi-şəxsi, dini) üstələyir. Bunun da fərqli səbəbləri var. Güc dövlətdədir və onun standartları, onun kimi müəllim, nəyi təhsil hesab etməsi və necə metodla öyrətməsi sizin öyrəndiyinizin təhsil hesab olunub-olunmayacağını təyin edir. Çoxlar isə gələcəyi ilə oyun oynamaq istəmir. 4-5 il ilahiyyat fakultəsində təhsil almaq və ilahiyyat dərsi vermək indi daha məqsədyönlüdü. Bunun nəticəsində dönəmimizdə fərdi-şəxsi dini təhsilə rast gəlinmir: o artıq tarix olub. Yalnız özü üçün, ruhunu gəlişdirmək istəyən və buna imkanı, şəraiti olan insanlar belə təhsil şəklinə müraciət edir. İnsafən, elə belə də olmalıdı, çünki fərdi-şəxsi dini təhsil sadəcə təhsil deyil, həm də iki və ya məhdud sayda insanın biri-birini inanc kontekstində ruhun gəlişməsi məqsədilə dərindən və çox yaxından tanıması cəhdidi. Ancaq keçmişdə belə təhsilə daha çox rast gəlinərdi.
Məncə hər iki təhsil önəmlidi, hər iksinin özünə görə yeri var. Lakin söhbət ruhi gəlişmənin yuxarı pillələrində olanlardan və onların təhsilindən gedirsə, bunu artıq kütləvi təhsillə etmək olmaz əlbəttə. Bunun üçün bir ustada şəyird olmaq ehtiyacınız var. Çünki ancaq bu cür münasibətlərdə inanc sizi daha dərinə götürmək və dərin münasibətlərdə Tanrını yaşamaq üçün biri-birinizə açmaq potensialına malikdi.
Əgər siz Azərbaycanın universitətlərindən birində deyək ki, kimya öyrənirsinizsə, sizə kimya dərsi verən çox ağıllı, savadlı müəlliminizin həyatda həm də nizamlı olub-olmamasının, qaraqabaqlığının, kimyaya o qədər də dəxli yoxdu. Onun bu və ya digər özəllikləri sizinlə onun münasibətlərinizə təsir edir, ancaq bu təsir kimya ilə bağlı təhsildə mərkəzi mövqe tutmur. Müəlliminizin yaxşı şəxsi keyfiyyətlərə malik olması arzuolunandı, ancaq bunsuz da birtəhər keçinmək, ideyaya görə, olur, hərçənd təhsilin səviyyəsi bundan təsirlənir. Təhsil standartları müəlliminizin şəxsi keyfiyyətlərinin dərsə olan mənfi təsirini bir az da olsa zəiflədir. Eyni şeyi sizin tarix müəllimi haqqında da demək olar, ancaq burda vəziyyət bir qədər dəyişir. Tarix müəlliminizin məşğul olduğu sahə dəyişikdir. Onun öyrətdiyi predmetə münasibəti, tarixi hadisələrla bağlı şəxsi hissləri onun sizinlə münasibətinə və təhsilinizə daha çox təsir edir, nəinki kimya sahəsində. Lakin, bu halda da tarix təhsilində əsas məqsəd sizdən şəxsiyyət yetişdirmək deyil, sizə tarixlə bağlı bilgiləri vermək, sizdən tarixçi hazırlamaqdı. Ümumilikdə isə, təhsilin məqsədi şəxsiyyət hazırlamaq ola bilər: ayrı-ayrı sahələrin məqsədlərinə gəldikdə bu dəyişir bir az.
Eyni şeyi standartlaşdırılmış, institutların ümumiləşdirici və nizamlayıcı təsirinə məruz qalmış dini təhsil haqda da demək olar. Ancaq burda vəziyyət bir az da qəlizləşir. Müəllim – tələbə münasibəti bu cür dini təhsildə daha çox şəxsi keyfiyyətlərdən təsirlənmək özəlliyi qazanır. Dini təhsil müəssisələrində müəllim və tələbə biri-birilə həm də inanc səviyyəsində əlaqədədi (eyni bir dini icmanın, ümmətin üzvləri kimi). Başqa sözlə desəm, siz universitetdə xristian kimya müəllimindən müsəlman kimi kimya öyrənə bilərsiniz. Sizin tarix müəlliminiz dincə buddist ola bilər, sizsə xristian. Ancaq dini təhsildə bu belə deyil. Həm öyrənən, həm də öyrədən müsəlmandı (məsihidi) və öz inancları onları biri-birinə bağlayan əlaqələrdi və təhsilin obyektidi (söhbət sekulyar təhsildəki dinşünaslığın öyrədilməsindən yox, dini təhsil müəssisələrində din xadimlərinin öyrədilməsindən gedir). Əgər kimya, tarix təhsilində inanc müəllim-tələbə münasibətində əlavə əlaqə, bağ halına gəlmək imkanından bir qayda olaraq məhrumdursa, dini təhsildə bu belə deyil. Əlavə edək ki, dini təhsil və dini bilgilər, həm də hissi, emosional komponentə malikdi.
Dini təhsilin bu özəlliyi, yəni inancın, dini bilginin sadəcə təhsil obyekti kimi deyil, həm də müəllim-tələbəni bağlayan əlavə bağ və bundan daha çox olması özəlliyi, dini təhsilin özəl, institutlaşdırılması zəif olan və ya mümkün olmayan bir şəklində daha çox vurğulanır və mərkəzə çəkilir. Gəlin həmin bu təhsil şəklini fərdi-şəxsi dini təhsil adlandıraq. Fərdi-şəxsi dini təhsildə öyrədən və öyrənən arasındakı münasibət ustad-şəyird münasibəti kimi xarakterizə oluna bilər. Belə münasibət müəllim-tələbə münasibətini öz içinə alır, ancaq daha genişdi. Başlıca fərq ondadı ki, ustad-şəyird əlaqələrində öyrənən - öyrədən münasibətlərinin şəxsiləşməsi, dərinləşməsi və unikallaşması baş verir və tərəflərdən biri-birinə qarşı dərin güvənc tələb olunur. Belə təhsil isə bir otağa 10-15 adamı yığıb onlara din dərsi verməklə olmaz. Belə təhsil tam standartlaşdırılmaz və institutlara sığdırılması da tam mümkün deyil. Fərdi-şəxsi dini təhsil illər uzunu zaman alır, ustad və şəyird arasında dərin, yalnız onlara xas, münasibətlərin gəlişməsi və saxlanması hesabına formalaşır. Ustad-şəyird münasibəti çox və gərgin yatırım gərəkdirdiyinə görə, hər iki tərəf üçün biri-birinə bağlılıq, hörmət, sevgi, güvənc istəyir və bir qayda olaraq belə münasibətlərə girənlərin sayı məhdud olur. Bir universitetdə 30-40 şəxslə bir insan il uzunu müəllim-tələb kimi münasibətə girib dərs verə bilər, lakin bir ustad bir il ərzində 10 adamla belə tam ustad-şəyird münasibəti qura bilməz. Məncə mümkün deyil. 10 adamın hamısı ilə dərin və güvənc istəyən, şəxsi münasibətə girmək, münasibətləri çox yaxın dost səviyyəsinə qədər gəlişdirmək və bu kontekstdə sadəcə dost, sirdaş deyil, müəllim özəlliyini də qoruyub saxlamaq asan deyil. Asan olmadığı kimi psixoloji baxış bucağından yanaşsaq çox yorucu, əzici olmalıdı. Bu isə fərdi-şəxsi dini təhsil deyil, ona parodiyadı. Fərdi-şəxsi dini təhsil həm də daha çox zaman alır. Əvvəla, bu təhsil tərəflərin biri-birinə və İlahiyə güvənc, inanc kontekstində Allahı birlikdə tanıması və öyrədənin öz İlahiyə yaxınlaşma təcrübəsini öyrənənə verməsi, etibar etməsi üçün onların biri-birini bütövlükdə, bir bütöv şəxsiyyət kimi tanımasını tələb edir. Bu isə, hər gün 60 dəqiqə sinifdə oturmaq və mühazirə dinləməklə 4-5 il içində olmaz. Bunun üçün ustadın və şəyirdin birlikdə zaman keçirməsi, biri-birini fərqli şəraitlərdə müşahidə etməsi və biri-birinin həyatında fərqli şəkillərdə iştirak etməsi lazımdı. İkincisi, fərdi-şəxsi dini təhsil bir insanın (ustad) öz insanlığını, dini həyat təcrübəsini, sirrləri problemləri ilə birlikdə dini inanc kontekstində başqa insana etibar etməsi və başqa birisinin də (şəyird) həmin bu şəxsi belə bir bilgini, inancı, insanlığı öyrətmək və ondan mənimsəmək üçün ləyaqətli, dəyərli hesab etməsi və ona etibar etməsini tələb edir. Bu isə kifayət qədər uzun zaman istəyir.
Fərdi-şəxsi dini təhsildə ustadlə şəyirdi arasında heç bir mərhələdə vasitəçi olmur. Bu təhsildə tək vasitəçi yəqin ki, inancdı. Halbuki digər təhsil sistemlərində müəllim – tələbə arasında vasitəçilər var. Məsələn, universitetə girməzdən əvvəl dövlət imtahanları təşkil edir və sizin müəllimə girişiniz ancaq o imtahanda keçməklə baş tutur. Əgər imtahanı keçmisinizsə, müəllim sizə dərs verməyə məcburdu. Siz də ondan dərs almağa məcbursunuz bir yerə qədər çünki institut, universitet onu sinifə göndərir. Müəllim – tələbə münasibətində təhsilin məzmunu və xarakteri də az-çox dövlət və s. tərəfindən müəyyənləşdirilir. Fərdi-şəxsi dini təhsildə vəziyyət başqadı: siz və ustad razılaşmadan sonra biri-birinizi qəbul edirsiniz. Siz istəməsəniz onun şəyirdi olmayacaqsınız. O da istəməsə, sizin ustadınız olmayacaq. Siz onu, o da sizi seçir. Fərdi-şəxsi dini təhsilin məzmunu da münasibətə girən tərəflərin şəxsiyyətinə, inanclarına bağlı olaraqdan, unikaldı, dəyişir bir yerə qədər və dəyişikliyə açıqdı – dövlət sizə proqram verib, həmin proqramda nəyi, harda, necə hansı mövzudan sonra və nə qədər müddətə öyrətməyi təyin etmir.
Çağdaş cəmiyyətlərdə birinci təhsil şəkli (umumi, standartlaşdırılmış, institutlaşdırılmış, formal), ikincini (fərdi-şəxsi, dini) üstələyir. Bunun da fərqli səbəbləri var. Güc dövlətdədir və onun standartları, onun kimi müəllim, nəyi təhsil hesab etməsi və necə metodla öyrətməsi sizin öyrəndiyinizin təhsil hesab olunub-olunmayacağını təyin edir. Çoxlar isə gələcəyi ilə oyun oynamaq istəmir. 4-5 il ilahiyyat fakultəsində təhsil almaq və ilahiyyat dərsi vermək indi daha məqsədyönlüdü. Bunun nəticəsində dönəmimizdə fərdi-şəxsi dini təhsilə rast gəlinmir: o artıq tarix olub. Yalnız özü üçün, ruhunu gəlişdirmək istəyən və buna imkanı, şəraiti olan insanlar belə təhsil şəklinə müraciət edir. İnsafən, elə belə də olmalıdı, çünki fərdi-şəxsi dini təhsil sadəcə təhsil deyil, həm də iki və ya məhdud sayda insanın biri-birini inanc kontekstində ruhun gəlişməsi məqsədilə dərindən və çox yaxından tanıması cəhdidi. Ancaq keçmişdə belə təhsilə daha çox rast gəlinərdi.
Məncə hər iki təhsil önəmlidi, hər iksinin özünə görə yeri var. Lakin söhbət ruhi gəlişmənin yuxarı pillələrində olanlardan və onların təhsilindən gedirsə, bunu artıq kütləvi təhsillə etmək olmaz əlbəttə. Bunun üçün bir ustada şəyird olmaq ehtiyacınız var. Çünki ancaq bu cür münasibətlərdə inanc sizi daha dərinə götürmək və dərin münasibətlərdə Tanrını yaşamaq üçün biri-birinizə açmaq potensialına malikdi.
Əyalətbaycan
Azərbaycan hər zaman əyalət olub. Azərbaycanın öz əyalətindən Bakıya gəlib sanki böyük şəhərə düşmüş kimi hiss etmək olar və bir yerə qədər bu elə belə də olmalıdı. Keçmiş Qırmızı dövlətin böyük şəhərlərindən biri idi Bakı. İndi Azərbaycanın ən yekə, Qafqaz dediyimiz regionun ən zorba şəhəridir Bakı. Lakin Bakının şəhər hissi verməsi, yaşatması, Azərbaycanın bütövlükdə əyalət gerçəkliyini gizlətmir.
Azərbaycan əyalətdi. Böyük ölkələrə, sivilizasiyaların mərkəzlərinə münasibətdə Azərbaycan hər zaman əyalət olub. Biz İslam dünyasının Şimal sərhədlərindəyik. Üzümüz cənuba baxır həmişə: Məkkəyə, Mədinəyə, Dəməşqə, Qahirəyə və s. İslam alimlərimizin prestiji ölkədən üzü cənuba və cənub-qərbə nə qədər uzağa gedib oxuması ilə düz mütənasibdi. Əl-Əzhərdə, Mədinədəki İslam təhsili mərkəzlərində oxuyarıq – mərkəz oralardı. Biz Avropanın, əgər bizi Avropa hesab etmək olarsa, cənub və şərq sərhədlərindəyik. Üzümüz Qərbə və Şimal-Qərbə baxır. Üzü Qərbə gedirik. Standartlarımız, ilham aldığımız texnologiya, qurmaq istədiyimiz gələcək Avropanın siyasi-içtimai ideallar dünyasına köklənib. Özünü modern hesab edənimizin modernliyi ölkədə demokratikliyi görmək arzusu onun qərbdə yaşam təcrübəsinə düz mütənasibdi. Biz hər iki böyük sivilizasiyanın əyalətiyik.
Ancaq bizim əyalətliyimiz bununla bitmir. Biz həm də başqa dünyaların əyalətiyik. Cənubi Azərbaycana və ümumiyyətlə geniş İran, Türk-Fars mədəniyyətinin təsir dairəsinə münasibətdə biz əyalət olmuşuq. Bakı, Gəncə əlbəttə ki, Təbrizlə, İsfahanla, Şirazla çox az müqayisə oluna bilər: o da son bir-iki yüz ilin tarixi dəyişmələri hesabına. Ondan öncə isə mərkəz hər zaman sərhəddin o tayında olub. Yazıb-pozanlarımız farsca yazıblar, şiəliyin əsasını qoyanlarımız, dövlətçiliyimizdə az-çox iz salanlar məhz Güneydən çıxıblar. Azərbaycan sözünün özü də, bu sözün ifadə etdiyi ərazinin mərkəzi də Arazdan Quzeydə deyil, hər zaman Arazdan Güneydə olub. Güneyi Quzeyə birləşdirib Bakını paytaxt etməyiblər, əksinə Quzeyi, Güneyə birləşdirib Təbrizi, İsfahanı paytaxt ediblər.
Biz həm də Türk dünyasının əyalətiyik. Nə Türkiyə kimi Türkiyəyik, nə də Orta Asiya kimi, Orta Asiya. Biz hər ikisinin ortasındayıq. Biz keçid kültürük – Orta Asiyadakı Altay kökənli kültürlərdən Kiçik və Mərkəzi Asiyadakı Altay kökənli kültürə keçidin tam ortasında: nə tam ondan, nə tam bundanıq. Danışdığımız dili belə, osmanlıların bir qismi öz dillərinin bir şivəsi, özü də geridəqalmış, əyalət şivəsi kimi görürlər. Özümüz belə dilimizin necə adlanması haqqında bir qərara vara bilməmişik. Orta Asiyalılara münasibətdə özümüzü dartarıq, ancaq dartmalı bir şeyimiz də yoxdu: heç olmasa onların etnik-mədəni kimliyi Türkiyənin dil və kültür oxşarlığından bu qədər təsirlənib ikimənalı, çoxmənalı qarışıq, sərhəd kimliyinə çevrilmir.
Biz inzibati-dövlətçilik tariximizin də son əsrlərində əyalət olmuşuq. Gülüstanda, Türkmənçayda biz bölməmişik, bizi bölüblər. Biz nəhəng Rus imperiyasının, sonra da Sovet İttifaqının əyaləti olmuşuq. Rusdan əvvəl savadda bərk gedənlər gedib İranda-İsfahanda, Təbrizdə, İstanbulda, Dəməşqdə, Qahirədə və s. yerlərdə oxuyarlardı. Rusdan və Sovetdən sonra da savadda bərkgedənlər gedib Moskvada, Sankt-Peterburqda, Kiyevdə oxuyarlarmış. Ara-sıra bir az uzağa uçanlar Parisə, Avropanın başqa şəhərlərinə gedib oxuyurlarmış.
Elə indi də biz əyalətik. Rusiyaya, Türkiyəyə, İrana münasibətdə biz fərqli səviyyələrdə və fərqli sferalarda əyalətik. Əyalətçiliyin özünə görə özəllikləri var. Mərkəzdən başlayan dəyişikliklər dalğası əyalətə gec gəlir. Əyalət bir qayda olaraq yedəkdədi. Əyaləti tərk edib mərkəzə qaçarlar, çünki fürsətlər, qızğın hadisələr mərkəzdədi. Əyalətdəkilər mərkəzdəkilərə bir qayda olaraq aşağıdan yuxarı baxarlar və onları təqlid edərlər. Əyalətdə bir qayda olaraq idilliya hökm sürər, bu sözün hər mənasında. Mərkəzin özünün saf-çürük edib əyalətə sürgün etdiyi hər şeyə, mala, ideyaya, nağıla, prestijə, siyasətə inanarlar. Mərkəz bir şeyi dişinə vurub artıq zibil qabına tulladıqda, əyalət hələ də onunla ilgilənər. Mərkəzdəki ağıllı, məkrli və hiyləgər siyasi oyunların düzünə, bəsit demaqogiyayla pərdələnən, zövqsuz və küt təqlidi əyalətdən çıxır. Əyalət mərkəzdən soyuduqda isə, yenə ağını çıxardar: ta ki ağlaya-ağlaya mərkəzin üstünə yenidən qaçana qədər.
Keçən əsrin əvvəllərini düşünün. “Anamın Kitabı”nı düşünün. Aydınlarımızın dünya mədəniyyətinə çıxması, elmin bəhrəsindən ciddi faydalanması üçün mütləq başqa dilləri öyrənməsinə ehtiyac olub. Başqa dilləri, kültürləri öyrənməkləri bir yana, bir də aldıqlarına türklər demiş sırıl-sıklam sarılıblar, o dərəcədə ki, əyalət özü bölünüb: mərkəzə aç-çox oxşaya bilən əyalət, mərkəzə oxşamaq kimi “şərəfdən” məhrum olmuş əyalətə yuxarıdan aşağı baxıb. Ya rusca, klassik şərq ədəbiyyatını və elmini anlamaq üçün ərəb və farsca, indi də ingiliscə, fransızca, almancaya ehtiyacımız var. Biz əyalətik dostlarım.
Ə-YA-LƏT! Keçmişcən Şərqə, gələcəkcən Qərbə, kimlikcən Türkiyəyə, Orta Asiyaya münasibətdə əyalətik.
Bu qədər çox bucaqdan, bu qədər çox sferada əyalətlik az aşın duzu deyil. Onların hamısı qarışıb özünə görə bir mərkəz törədir. Birin üstünə bir gələndə necə iki edirsə, bir səviyyədə əyalətliyin üstünə başqa səviyyədə əyalətliyi gələndə mərkəz edir. Bizim əyalət+əyalət=mərkəz formulamız bizim Qafqazımızda ortaya çıxır. Biz Qafqazıq. Əyalətlər mərkəzi Qafqazıq.... .
Azərbaycan əyalətdi. Böyük ölkələrə, sivilizasiyaların mərkəzlərinə münasibətdə Azərbaycan hər zaman əyalət olub. Biz İslam dünyasının Şimal sərhədlərindəyik. Üzümüz cənuba baxır həmişə: Məkkəyə, Mədinəyə, Dəməşqə, Qahirəyə və s. İslam alimlərimizin prestiji ölkədən üzü cənuba və cənub-qərbə nə qədər uzağa gedib oxuması ilə düz mütənasibdi. Əl-Əzhərdə, Mədinədəki İslam təhsili mərkəzlərində oxuyarıq – mərkəz oralardı. Biz Avropanın, əgər bizi Avropa hesab etmək olarsa, cənub və şərq sərhədlərindəyik. Üzümüz Qərbə və Şimal-Qərbə baxır. Üzü Qərbə gedirik. Standartlarımız, ilham aldığımız texnologiya, qurmaq istədiyimiz gələcək Avropanın siyasi-içtimai ideallar dünyasına köklənib. Özünü modern hesab edənimizin modernliyi ölkədə demokratikliyi görmək arzusu onun qərbdə yaşam təcrübəsinə düz mütənasibdi. Biz hər iki böyük sivilizasiyanın əyalətiyik.
Ancaq bizim əyalətliyimiz bununla bitmir. Biz həm də başqa dünyaların əyalətiyik. Cənubi Azərbaycana və ümumiyyətlə geniş İran, Türk-Fars mədəniyyətinin təsir dairəsinə münasibətdə biz əyalət olmuşuq. Bakı, Gəncə əlbəttə ki, Təbrizlə, İsfahanla, Şirazla çox az müqayisə oluna bilər: o da son bir-iki yüz ilin tarixi dəyişmələri hesabına. Ondan öncə isə mərkəz hər zaman sərhəddin o tayında olub. Yazıb-pozanlarımız farsca yazıblar, şiəliyin əsasını qoyanlarımız, dövlətçiliyimizdə az-çox iz salanlar məhz Güneydən çıxıblar. Azərbaycan sözünün özü də, bu sözün ifadə etdiyi ərazinin mərkəzi də Arazdan Quzeydə deyil, hər zaman Arazdan Güneydə olub. Güneyi Quzeyə birləşdirib Bakını paytaxt etməyiblər, əksinə Quzeyi, Güneyə birləşdirib Təbrizi, İsfahanı paytaxt ediblər.
Biz həm də Türk dünyasının əyalətiyik. Nə Türkiyə kimi Türkiyəyik, nə də Orta Asiya kimi, Orta Asiya. Biz hər ikisinin ortasındayıq. Biz keçid kültürük – Orta Asiyadakı Altay kökənli kültürlərdən Kiçik və Mərkəzi Asiyadakı Altay kökənli kültürə keçidin tam ortasında: nə tam ondan, nə tam bundanıq. Danışdığımız dili belə, osmanlıların bir qismi öz dillərinin bir şivəsi, özü də geridəqalmış, əyalət şivəsi kimi görürlər. Özümüz belə dilimizin necə adlanması haqqında bir qərara vara bilməmişik. Orta Asiyalılara münasibətdə özümüzü dartarıq, ancaq dartmalı bir şeyimiz də yoxdu: heç olmasa onların etnik-mədəni kimliyi Türkiyənin dil və kültür oxşarlığından bu qədər təsirlənib ikimənalı, çoxmənalı qarışıq, sərhəd kimliyinə çevrilmir.
Biz inzibati-dövlətçilik tariximizin də son əsrlərində əyalət olmuşuq. Gülüstanda, Türkmənçayda biz bölməmişik, bizi bölüblər. Biz nəhəng Rus imperiyasının, sonra da Sovet İttifaqının əyaləti olmuşuq. Rusdan əvvəl savadda bərk gedənlər gedib İranda-İsfahanda, Təbrizdə, İstanbulda, Dəməşqdə, Qahirədə və s. yerlərdə oxuyarlardı. Rusdan və Sovetdən sonra da savadda bərkgedənlər gedib Moskvada, Sankt-Peterburqda, Kiyevdə oxuyarlarmış. Ara-sıra bir az uzağa uçanlar Parisə, Avropanın başqa şəhərlərinə gedib oxuyurlarmış.
Elə indi də biz əyalətik. Rusiyaya, Türkiyəyə, İrana münasibətdə biz fərqli səviyyələrdə və fərqli sferalarda əyalətik. Əyalətçiliyin özünə görə özəllikləri var. Mərkəzdən başlayan dəyişikliklər dalğası əyalətə gec gəlir. Əyalət bir qayda olaraq yedəkdədi. Əyaləti tərk edib mərkəzə qaçarlar, çünki fürsətlər, qızğın hadisələr mərkəzdədi. Əyalətdəkilər mərkəzdəkilərə bir qayda olaraq aşağıdan yuxarı baxarlar və onları təqlid edərlər. Əyalətdə bir qayda olaraq idilliya hökm sürər, bu sözün hər mənasında. Mərkəzin özünün saf-çürük edib əyalətə sürgün etdiyi hər şeyə, mala, ideyaya, nağıla, prestijə, siyasətə inanarlar. Mərkəz bir şeyi dişinə vurub artıq zibil qabına tulladıqda, əyalət hələ də onunla ilgilənər. Mərkəzdəki ağıllı, məkrli və hiyləgər siyasi oyunların düzünə, bəsit demaqogiyayla pərdələnən, zövqsuz və küt təqlidi əyalətdən çıxır. Əyalət mərkəzdən soyuduqda isə, yenə ağını çıxardar: ta ki ağlaya-ağlaya mərkəzin üstünə yenidən qaçana qədər.
Keçən əsrin əvvəllərini düşünün. “Anamın Kitabı”nı düşünün. Aydınlarımızın dünya mədəniyyətinə çıxması, elmin bəhrəsindən ciddi faydalanması üçün mütləq başqa dilləri öyrənməsinə ehtiyac olub. Başqa dilləri, kültürləri öyrənməkləri bir yana, bir də aldıqlarına türklər demiş sırıl-sıklam sarılıblar, o dərəcədə ki, əyalət özü bölünüb: mərkəzə aç-çox oxşaya bilən əyalət, mərkəzə oxşamaq kimi “şərəfdən” məhrum olmuş əyalətə yuxarıdan aşağı baxıb. Ya rusca, klassik şərq ədəbiyyatını və elmini anlamaq üçün ərəb və farsca, indi də ingiliscə, fransızca, almancaya ehtiyacımız var. Biz əyalətik dostlarım.
Ə-YA-LƏT! Keçmişcən Şərqə, gələcəkcən Qərbə, kimlikcən Türkiyəyə, Orta Asiyaya münasibətdə əyalətik.
Bu qədər çox bucaqdan, bu qədər çox sferada əyalətlik az aşın duzu deyil. Onların hamısı qarışıb özünə görə bir mərkəz törədir. Birin üstünə bir gələndə necə iki edirsə, bir səviyyədə əyalətliyin üstünə başqa səviyyədə əyalətliyi gələndə mərkəz edir. Bizim əyalət+əyalət=mərkəz formulamız bizim Qafqazımızda ortaya çıxır. Biz Qafqazıq. Əyalətlər mərkəzi Qafqazıq.... .
Müqəddəs Ruh - Ruhi-Rəvan
İsəvilikdə çox maraqlı inanclardan biri İlahinin həm də Ruh olmasına inancdı. Allah Ruhdu, Ruh Allahdı, Allahın Ruhu var və Ruh Müqəddəs Üçlüyün bir üzvüdü. Başqa sözlə deyilsə, Allah ruhdu, ruh da Allahdı, ancaq Allahla ruh arasında İlahinin təkliyinə xələl gətirməyən fərq də var.
Qısacası Müqəddəs Ruhla bağlı ümumbəşəri kilisənin inancını belə ifadə etmək olar: 1) İlahinin Ruhu var: Ruh Tanrıdı, Tanrı da Ruhdu, 2) Müqəddəs Ruh Üçbirin üzvüdü: O təbiətən İlahi Ata və İlahi Oğulla eynidi, yəni onlarla eyni təbiəti, mahiyyəti, cövhəri (“materialı” demək olar yəqin) bölüşür, lakin həm də onlardan fərqlidi: o İlahi Atadan və İlahi Oğuldan hər ikisindən birgə qaynaqlanır. Bu günlərdə kilisələr Pentekost gününü qeyd edirlər. Pentekost sözü yunanca “əllinci” anlamına gəlir. “Həvarilərin Əməlləri” kitabına görə, Müqəddəs Ruh İsa Məsihin ölümündən sonra 50-ci gündə həvarilərə gəlib onlarda özünü göstərib. Lakin məsələ burasındadı ki, Müqəddəs Ruh heç vaxt insanlardan ayrılmayıb hələ bir onun dönüşünü də qeyd edələr. Elə isə bəs bu qeyd edilən nədir? Qeyd edilən, Müqəddəs Ruhun İsa Məsihin doğruluğuna şəhadət verməsi və daha kəskin, dramatik təcəllasıdı. Lakin öncə Müqəddəs Ruh haqqında.
Bibliyada, həm köhnə, həm də yeni Əhddə Müqəddəs Ruhdan bəhs edilir. Köhnə Əhddə Müqəddəs Ruhun mövqeyi bir az qəlizdi. Müqəddəs Ruh hər şeydən öncə Tanrının insanlara verdiyi həyatdı və bu nəfəsdə ifadə olunub. Qədim yəhudicədə Nəfəs sözü Nefeş şəklindədi – dilimizə bunu nəfs (təsəvvüfdə işlədilən mənasında) kimi tərcümə etmək mümkündü. Bu söz həm də “külək” anlamına gələ bilər. Allah öz nəfəsindən insana verib deyə, insan həyata malikdi. Bu mənada nəfəs – Ruh həmişə bizimlədi. Bu sözlə yanaşı Əhdi-Ətiqdə ruah yəni ruh sözü də işlədilir. Ruah sözü də külək, nəfəs anlamına gəlir. Tanrının küləyi, nəfəsi, Ruhu, bir sözlə, İlahinin ahı və ya Özü Əhdi-Ətiqə görə yandırır, məhv edir, eyni zamanda həyat verir, dirildir, fövqəladə güc verir, ilham verir, ağıl verir və s ilə bərəkətləndirir. Ancaq Əhdi-Ətiqdə Müqəddəs Ruhun ayrıca bir şəxs olması, yəni müstəqil iradəli agent – subyekt-persona(lity) olması məsələsi demək olar ki, açıqlanmır. Yeni Əhddə Müqəddəs Ruh sözü pneuma və psüxe sözləri ilə ifadə olunur. Hər iki sözü də tanıyırsınız. Pneuma (pnevmatologiya sözündən boylanır) nəfəs, külək anlamına gəlir, psüxe (psixologiya sözündə gizlənib) isə nəfs, öz, bəzən də eqo anlamındadı. Yeni Əhddə Müqəddəs Ruh Tanrının bir ölçümü, aspekti və ən nəhayət Müqəddəs Üçbirin bir üzvü kimi daha açıq görülür. İncildə Müqəddəs Ruh bəzən İsa Məsihi də bildirir və ya İsa Məsihdə olan ruhun elə Müqəddəs Ruh olduğu anladılır. Bundan başqa Müqəddəs Ruh sözü və ya Ruh sözü (“ruhda hərəkət edin”, “Müqəddəs Ruhda qalın” və s. kimi) insan vasitəsilə hərəkət edən, insan vasitəsilə çalışan İlahini ifadə edə bilər.
Klassik isəvi teologiyasında Müqəddəs Ruh Tanrıdır, ancaq Müqəddəs Üçbirin bir üzvü kimi Ata, Oğuldan bəzi fərqlərə də (ümumiliklərlə yanaşı) malikdi. Müqəddəs Ruh peyğəmbərlər vasitəsilə şəhadət verir, eyni zamanda inanclıları hədiyyələrlə (gələcəyi görməkdən tutmuş, qurtuluşa, sevgiyə qədər) bərəkətləndirir.
Müqəddəs Ruha bəzən də Ruhi - Rəvan (Nəsimidən “oğurlayaraq”) demək olar bizim dilimizdə, çünki O insanlara həm də nəzakət, təmkinlilik, özünənəzarət, barışcıllıq hədiyyəsini verir – rəvan olmaq özəlliyi Ruhdan gəlir İsəviliyə görə.
Müqəddəs Ruhun İslamla da alıb-verəcəyi var. Yuhənnanın (bəzən Yəhya deyilir) İncilində (14:16-17) deyilir ki, İsa Məsih göyə qalxmazdan öncə həvarilərinə onlara başqa bir Təsəlliverici göndərəcəyini söyləyir.
Təsəlliverici Müqəddəs Ruhun başqa bir adıdır. Bəzi İslam qaynaqlarında isə bu söyləntinin əslində Məhəmməd peyğəmbəri nəzərdə tutduğu iddia edilir. Qurani-Kərimdə də yanılmıramsa (səhvim varsa, düzəldənə bəri başdan minnətdaram) Müqəddəs Ruhdan bəhs edir. Lakin İslamda bu kəlimə deyəsən Allaha deyil, mələklərdən birinə (Cəbrail?) istinad kimi izah edilir.
Qısacası Müqəddəs Ruhla bağlı ümumbəşəri kilisənin inancını belə ifadə etmək olar: 1) İlahinin Ruhu var: Ruh Tanrıdı, Tanrı da Ruhdu, 2) Müqəddəs Ruh Üçbirin üzvüdü: O təbiətən İlahi Ata və İlahi Oğulla eynidi, yəni onlarla eyni təbiəti, mahiyyəti, cövhəri (“materialı” demək olar yəqin) bölüşür, lakin həm də onlardan fərqlidi: o İlahi Atadan və İlahi Oğuldan hər ikisindən birgə qaynaqlanır. Bu günlərdə kilisələr Pentekost gününü qeyd edirlər. Pentekost sözü yunanca “əllinci” anlamına gəlir. “Həvarilərin Əməlləri” kitabına görə, Müqəddəs Ruh İsa Məsihin ölümündən sonra 50-ci gündə həvarilərə gəlib onlarda özünü göstərib. Lakin məsələ burasındadı ki, Müqəddəs Ruh heç vaxt insanlardan ayrılmayıb hələ bir onun dönüşünü də qeyd edələr. Elə isə bəs bu qeyd edilən nədir? Qeyd edilən, Müqəddəs Ruhun İsa Məsihin doğruluğuna şəhadət verməsi və daha kəskin, dramatik təcəllasıdı. Lakin öncə Müqəddəs Ruh haqqında.
Bibliyada, həm köhnə, həm də yeni Əhddə Müqəddəs Ruhdan bəhs edilir. Köhnə Əhddə Müqəddəs Ruhun mövqeyi bir az qəlizdi. Müqəddəs Ruh hər şeydən öncə Tanrının insanlara verdiyi həyatdı və bu nəfəsdə ifadə olunub. Qədim yəhudicədə Nəfəs sözü Nefeş şəklindədi – dilimizə bunu nəfs (təsəvvüfdə işlədilən mənasında) kimi tərcümə etmək mümkündü. Bu söz həm də “külək” anlamına gələ bilər. Allah öz nəfəsindən insana verib deyə, insan həyata malikdi. Bu mənada nəfəs – Ruh həmişə bizimlədi. Bu sözlə yanaşı Əhdi-Ətiqdə ruah yəni ruh sözü də işlədilir. Ruah sözü də külək, nəfəs anlamına gəlir. Tanrının küləyi, nəfəsi, Ruhu, bir sözlə, İlahinin ahı və ya Özü Əhdi-Ətiqə görə yandırır, məhv edir, eyni zamanda həyat verir, dirildir, fövqəladə güc verir, ilham verir, ağıl verir və s ilə bərəkətləndirir. Ancaq Əhdi-Ətiqdə Müqəddəs Ruhun ayrıca bir şəxs olması, yəni müstəqil iradəli agent – subyekt-persona(lity) olması məsələsi demək olar ki, açıqlanmır. Yeni Əhddə Müqəddəs Ruh sözü pneuma və psüxe sözləri ilə ifadə olunur. Hər iki sözü də tanıyırsınız. Pneuma (pnevmatologiya sözündən boylanır) nəfəs, külək anlamına gəlir, psüxe (psixologiya sözündə gizlənib) isə nəfs, öz, bəzən də eqo anlamındadı. Yeni Əhddə Müqəddəs Ruh Tanrının bir ölçümü, aspekti və ən nəhayət Müqəddəs Üçbirin bir üzvü kimi daha açıq görülür. İncildə Müqəddəs Ruh bəzən İsa Məsihi də bildirir və ya İsa Məsihdə olan ruhun elə Müqəddəs Ruh olduğu anladılır. Bundan başqa Müqəddəs Ruh sözü və ya Ruh sözü (“ruhda hərəkət edin”, “Müqəddəs Ruhda qalın” və s. kimi) insan vasitəsilə hərəkət edən, insan vasitəsilə çalışan İlahini ifadə edə bilər.
Klassik isəvi teologiyasında Müqəddəs Ruh Tanrıdır, ancaq Müqəddəs Üçbirin bir üzvü kimi Ata, Oğuldan bəzi fərqlərə də (ümumiliklərlə yanaşı) malikdi. Müqəddəs Ruh peyğəmbərlər vasitəsilə şəhadət verir, eyni zamanda inanclıları hədiyyələrlə (gələcəyi görməkdən tutmuş, qurtuluşa, sevgiyə qədər) bərəkətləndirir.
Müqəddəs Ruha bəzən də Ruhi - Rəvan (Nəsimidən “oğurlayaraq”) demək olar bizim dilimizdə, çünki O insanlara həm də nəzakət, təmkinlilik, özünənəzarət, barışcıllıq hədiyyəsini verir – rəvan olmaq özəlliyi Ruhdan gəlir İsəviliyə görə.
Müqəddəs Ruhun İslamla da alıb-verəcəyi var. Yuhənnanın (bəzən Yəhya deyilir) İncilində (14:16-17) deyilir ki, İsa Məsih göyə qalxmazdan öncə həvarilərinə onlara başqa bir Təsəlliverici göndərəcəyini söyləyir.
Təsəlliverici Müqəddəs Ruhun başqa bir adıdır. Bəzi İslam qaynaqlarında isə bu söyləntinin əslində Məhəmməd peyğəmbəri nəzərdə tutduğu iddia edilir. Qurani-Kərimdə də yanılmıramsa (səhvim varsa, düzəldənə bəri başdan minnətdaram) Müqəddəs Ruhdan bəhs edir. Lakin İslamda bu kəlimə deyəsən Allaha deyil, mələklərdən birinə (Cəbrail?) istinad kimi izah edilir.
"heyrət ey Büt!..."
Bütpərəstlik keçmişdə qalmış bir şey deyil. Ola bilsin ki, onun bir variantı, daşı-divarı, ağacı-budağı İlahi hesab edib ona tapınmaq keçmişdə qalıb, və ya keçmişləşmək ərəfəsindədi. Ancaq bütövlükdə bütpərəstlik heç də tarixə qovuşmayıb. Əksinə, günümüzdə də var və hər yerdə, bir çox şəkillərdə görmək olar. Əvvəla, onu deyək ki, bütpərəstlik birisinin Tanrıya olan münasibətində Tanrını, İlahini başqa birisiylə əvəzləməsidi. Bu baxış bucağından, bütpərəstlik inanclı birisinin yaşamında görülən anlayış, anlam və bundan doğan davranışdır. İlahiyə inanmayanın baxış bucağından baxsaq, bütpərəstlik deyilən bir şeyi çətin görək, çünki bütün mövcudluğu üçün Tanrının mövcudluğunu qəbul etmək zəruridi. Büt, ancaq İlahiyə münasibətdə insan-Allah ilişkilərində büt kimi mövcud ola bilər. Əgər, Allah yoxdursa, onda büt də yoxdur. Ona görə ki, büt deyilən nəsnə, ancaq Allahın yerini almaqla büt keyfiyyəti qazanır: əgər Yaradan yoxdursa, onda onun yeri də yoxdur ki, onu almaqla birisi bütə çevrilsin. Bu mənada, büt Allahsız mövcud deyil.
Dönəmimizin bütlərinə misal olaraq, əyləncəni, pulu, işi, var-dövləti və s. göstərmək olar. Lakin burda bir önəmli qeyd edək: əyləncə, pul, iş, var-dövlət öz-özlüyündə büt deyil. Ancaq onlar inanclının həyatında onun Tanrıyla münasibətlərini zəhərlədiyi zaman bütə çevrilir. İnanclı insan onlara həddən artıq güvəndikdə, o cümlədən aludə olduqda, onları həyatının ən üstün, yeganə mənasına çevirdikdə öz-özlüyündə heç bir zərəri olmayan pul, əyləncə, iş, var-dövlət, dostluq, İnternet, kompüter, dərd-qəm, yazarlıq-pozarlıq, yaxşı əməllər, elm, seks, gözəllik, yaradıcılıq, tanınmaq və s. və ia bütləşir. Bütün bunlar əgər sizin Tanrıyla münasibətlərinizdə Yaradanı bir kənara sıxışdırırsa, pul qazanmağa hər zaman saatlar tapıb, Allahla baş-başa qalmaq üçün an tapmırsınızsa, onda bütpərəstlik qapınızı döyə bilər. Dışdan sadə görünsə də bütpərəstlik əslində bütün inanclıların savaş verdiyi, ciddi, və ömür boyu müqavimət göstəriləcək bir şeydir. Biz təbiətən, ilkin günaha görə, bütpərəstliyə meylliyik. Əlimizin altında olub bizə cəmiyyətdə güc verən, hörmət gətirən pula, hər nə qədər dua etsək də dualarımıza cavab verib-verməyəcəyini anlamadığımız Allahdan daha çox güvənmək gözlənilən bir şeydi. Siz pul verib malı alarsınız, vəssəlam. Lakin duayla həmin malı alıb-almayacağınız bəlli deyil – duanı da çox vaxt təmənasız şükran məqsədilə deyil, istədiyimizi almaq üçün edirik. Elə isə niyə qaz vurub qazan doldurmağa daha çox önəm verməyək? Başqa sözlə desək, pulun nəğdi olması, indi və burada prinsipi əsasında işləməsi sizi daha çox pula çəkir. Başqa fəaliyyət sahələri də buna bənzər özəlliyə malikdi: axşam vaxtınızı bir tamaşaya gedib gülməklə keçirmək, sonra da tamaşadan öyrəndiklərinizi yüksək intellekt əlaməti kimi dostlarınızın əhatəsində yavaş-yavaş xırıd eləmək, çox az adamın ciddiyə aldığı, nağıllarla qarışmış dini məsələlərdən daha önəmli ola bilər. Hamımızda önəmli olmaq, özümüzü önəmli hiss etmək, başqalarının da bu önəmi qəbul etməsini arzulamaq var – bu da təbiidir. Lakin Allahı bu prosesdən kənara itələdiyimizdə, önəmin, qazancın, stabil və proqnozlaşdırılan nəticələrin xeyrinə və s. və ia üçün Yaradanı həyatımızdan sıxışdıranda, biz bütpərəstliyə yaxınlaşırıq. Ona görə ki, səmimi və içdən Allaha inancın həyatımızda mərkəziliyi özünə verilən önəmin həddi aşmasına mane olur, İlahiyə inanc pulu həyatımızın mənasına çevirməkdən çəkindirir. Allaha inanc özümüzü önəmli hiss etmək üçün Allahı həyatımızda sıxışdırmaq hesabına həyata keçirdiyimiz fəalliyyəti, Tanrıya ayıracağımız vaxtın hesabına əylənməyi önləyir.
Öz-özlüyündə zərəri olmayan bir şey yalnız o zaman bütə çevrilir ki, biz onu həyatımızdakı inancla və İlahi ilə barışdırmağın yolunu tapa bilmirik və son nəticədə də Tanrını deyil, o birini seçirik. Tamaşaya gedib zövq almaq gözəldir və bunu etməklə ruhunuz incələşə bilər. Lakin bunu edib, Allaha yer ayırmırsınızsa, o zaman bütpərəstlik qapını döyür. Bunu edib, Allaha yer ayıra bilirsinizsə daha gözəl. Etiraf edək ki, bəzi şeyləri Tanrıya inancla barışdırmaq daha çətindi və onlar insanı daha çox bütpərəstliyə çəkir. Məsələn, eqoizmi Allaha inancla barışdırmaq və beləcə özünü bütləşdirməkdən – narsissizmdən qaçmaq demək olar ki, mümkün deyil. Eqoist olub, Tanrıya həyatında və başqalarıyla münasibətlərində yer ayırmaq çox çətindi. Odur ki, gerçəkdən və içdən Allaha inanan birisinin həm də eqoist olması çox nadirən rastlanır və məncə belə inanc yarımçıqdı.
Bütpərəstliyin çox önəmli özəlliklərindən biri bütün və ya büt xarakterli fəaliyyətin insana nəzarət, kontrol etmək illüziyasını yaşatmasıdı. Bütpərəstliyə yuvarlanan insan həyatına büt şəklində girən bir şey üzərində nəzarətə malik olduğunu düşünür və bu düşüncə ona güc verir, ona önəm verir: həyatınızda hər şeydən çox önəm verdiyiniz bir işin, anlamın, varlığın həm də tamamən sizin nəzarətinizdə olmasından gözəl nə ola bilər?! – bu sizin də özünüzə verdiyiniz önəmi artırır. Pulunuz varsa onu istədiyiniz kimi xərcləyib istədiyinizi əldə edə bilərsiniz. Hakimiyyət əlinizdədirsə, o zaman siz başqalarına nəzarət edirsiniz. Hər gün əylənərəkdən, həyatınızı əyləncə əsasında quraraqdan düşünürsünüz ki, həyatınızı maraqlı edirsiniz – həyatınız sizin nəzarətinizdədi, siz onu istədiyiniz kimi yönləndirirsiniz. Bir yerə qədər ətrafınızdakı ortam, varlıqlar, durum bəlkə az-çox sizin hərəkətlərinizdən təsirlənə bilər və bu tamamən normaldı, lakin bu cür təsirlənmə sizə güc, olduğunuzdan artıq önəmlilik hissini yaşatdığında, nəzarət yetənəyiniz sizi istədiyinizi istədiyiniz şəkildə etmək yoluna götürdüyündə və buna inandığınızda siz bütpərəstliyin qapısına gəlirsiniz. Bununla belə, bu bir illüziyadı. Büt sizə belə bir illüziya yaşadır: büt sizin nəzarətinizdədi, siz həyatınızı və s. və ia yönləndirirsiniz və istədiyiniz an həmin fəaliyyəti kəsə bilərsiniz. Əslindəsə, siz bütün nəzarətindəsiniz. Pulu istədiyiniz kimi, istədiyiniz yerə xərcləmək sizi pulun hakimiyyəti altına salır – siz özünüzü İlahiyə təslim etmək yerinə, bütə təslim edirsiniz. Siz elə bilirsiniz siz pulu xərcləyirsiniz, istədiyiniz qədər pulunuz var, pul zatən xərcləmək üçündür, xərclə getsin. Lakin Tanrı həyatınızda puldan dolayı sıxışdırılırsa, o zaman əslində pul sizi xərcləyir. Pul sizin təvazökarlığınızı, mənəviyyatınızı xərcləyib xırıd edir. Əylənmək yaxşıdır, ancaq aludə olduğunuzda, siz əylənmirsiniz, əyləncə sizinlə əylənir. Siz kütləşirsiniz: hər şeyi əyləncəyə çevirdiyinizdə, dərinə gedib həyatın faciə və gözəlliklərini tam ciddiyyəti ilə yaşamaq və anlamaq yetənəyiniz zəifləyir. Razılaşın ki, ömrü boyu yalnız futbola baxan, səhər-axşam barlarda əylənən və heç zaman başqalarına, inancına yetərincə vaxt ayırmayan bir insanın əyləncəsiylə ciddiyyətini tarazlayan bir adamdan fərqli olaraq yaşamı daha birtərəfli, dar və küt olar.
Bütpərəstliyi çarpışma obyekti kimi mürəkkəbləşdirən daha önəmli bir hal da həyatımızda yaşadığımız mənəvi-psixoloji münaqişələr və bu zaman etməli olduğumuz seçimlərdi. Ara-sıra insanlar özəlliklə də inanclılar biri-birilə barışmayan seçimlər qarşısında qalırlar. Tanrıya güvənc, inanc və ona verilən önəm həyatımızdakı başqa şeylərlə münaqişəyə girər və bizi seçim etməyə çəkər. Kimi seçə bilərsiniz? Əgər valideynləriniz inancınızdan dolayı sizə “ya biz, ya sənin allahın” şəklində bir ultimatum verirlərsə, nə etməlisiniz? İnancınızı buraxıb valideynlərinizi seçməniz onları bütləşdirmək anlamına gəlirmi? Valideynlərinizi buraxıb inancınınız seçməniz necə bəs, inancınızı\Allahınızı bütləşdirmək hesab oluna bilərmi? Bu cür seçimlər qarşısında qalan insan əslində ağır dilemmalarla savaş verir və bunun da dolayısıyla, Allah, inanc, büt, tabu, hədd və s. qavramlarla əlaqəsi var.
Bütün bunlara görə, bütpərəstliklə ömrü boyu çarpışmaq hər bir gerçək inanclının borcudu. Hər bir gerçək Məsihi ara-sıra yaşamını bütləriylə savaş vermək üçün düşünməli və yaşamında aşkarladığı bütləri aşırmalıdı.
Dönəmimizin bütlərinə misal olaraq, əyləncəni, pulu, işi, var-dövləti və s. göstərmək olar. Lakin burda bir önəmli qeyd edək: əyləncə, pul, iş, var-dövlət öz-özlüyündə büt deyil. Ancaq onlar inanclının həyatında onun Tanrıyla münasibətlərini zəhərlədiyi zaman bütə çevrilir. İnanclı insan onlara həddən artıq güvəndikdə, o cümlədən aludə olduqda, onları həyatının ən üstün, yeganə mənasına çevirdikdə öz-özlüyündə heç bir zərəri olmayan pul, əyləncə, iş, var-dövlət, dostluq, İnternet, kompüter, dərd-qəm, yazarlıq-pozarlıq, yaxşı əməllər, elm, seks, gözəllik, yaradıcılıq, tanınmaq və s. və ia bütləşir. Bütün bunlar əgər sizin Tanrıyla münasibətlərinizdə Yaradanı bir kənara sıxışdırırsa, pul qazanmağa hər zaman saatlar tapıb, Allahla baş-başa qalmaq üçün an tapmırsınızsa, onda bütpərəstlik qapınızı döyə bilər. Dışdan sadə görünsə də bütpərəstlik əslində bütün inanclıların savaş verdiyi, ciddi, və ömür boyu müqavimət göstəriləcək bir şeydir. Biz təbiətən, ilkin günaha görə, bütpərəstliyə meylliyik. Əlimizin altında olub bizə cəmiyyətdə güc verən, hörmət gətirən pula, hər nə qədər dua etsək də dualarımıza cavab verib-verməyəcəyini anlamadığımız Allahdan daha çox güvənmək gözlənilən bir şeydi. Siz pul verib malı alarsınız, vəssəlam. Lakin duayla həmin malı alıb-almayacağınız bəlli deyil – duanı da çox vaxt təmənasız şükran məqsədilə deyil, istədiyimizi almaq üçün edirik. Elə isə niyə qaz vurub qazan doldurmağa daha çox önəm verməyək? Başqa sözlə desək, pulun nəğdi olması, indi və burada prinsipi əsasında işləməsi sizi daha çox pula çəkir. Başqa fəaliyyət sahələri də buna bənzər özəlliyə malikdi: axşam vaxtınızı bir tamaşaya gedib gülməklə keçirmək, sonra da tamaşadan öyrəndiklərinizi yüksək intellekt əlaməti kimi dostlarınızın əhatəsində yavaş-yavaş xırıd eləmək, çox az adamın ciddiyə aldığı, nağıllarla qarışmış dini məsələlərdən daha önəmli ola bilər. Hamımızda önəmli olmaq, özümüzü önəmli hiss etmək, başqalarının da bu önəmi qəbul etməsini arzulamaq var – bu da təbiidir. Lakin Allahı bu prosesdən kənara itələdiyimizdə, önəmin, qazancın, stabil və proqnozlaşdırılan nəticələrin xeyrinə və s. və ia üçün Yaradanı həyatımızdan sıxışdıranda, biz bütpərəstliyə yaxınlaşırıq. Ona görə ki, səmimi və içdən Allaha inancın həyatımızda mərkəziliyi özünə verilən önəmin həddi aşmasına mane olur, İlahiyə inanc pulu həyatımızın mənasına çevirməkdən çəkindirir. Allaha inanc özümüzü önəmli hiss etmək üçün Allahı həyatımızda sıxışdırmaq hesabına həyata keçirdiyimiz fəalliyyəti, Tanrıya ayıracağımız vaxtın hesabına əylənməyi önləyir.
Öz-özlüyündə zərəri olmayan bir şey yalnız o zaman bütə çevrilir ki, biz onu həyatımızdakı inancla və İlahi ilə barışdırmağın yolunu tapa bilmirik və son nəticədə də Tanrını deyil, o birini seçirik. Tamaşaya gedib zövq almaq gözəldir və bunu etməklə ruhunuz incələşə bilər. Lakin bunu edib, Allaha yer ayırmırsınızsa, o zaman bütpərəstlik qapını döyür. Bunu edib, Allaha yer ayıra bilirsinizsə daha gözəl. Etiraf edək ki, bəzi şeyləri Tanrıya inancla barışdırmaq daha çətindi və onlar insanı daha çox bütpərəstliyə çəkir. Məsələn, eqoizmi Allaha inancla barışdırmaq və beləcə özünü bütləşdirməkdən – narsissizmdən qaçmaq demək olar ki, mümkün deyil. Eqoist olub, Tanrıya həyatında və başqalarıyla münasibətlərində yer ayırmaq çox çətindi. Odur ki, gerçəkdən və içdən Allaha inanan birisinin həm də eqoist olması çox nadirən rastlanır və məncə belə inanc yarımçıqdı.
Bütpərəstliyin çox önəmli özəlliklərindən biri bütün və ya büt xarakterli fəaliyyətin insana nəzarət, kontrol etmək illüziyasını yaşatmasıdı. Bütpərəstliyə yuvarlanan insan həyatına büt şəklində girən bir şey üzərində nəzarətə malik olduğunu düşünür və bu düşüncə ona güc verir, ona önəm verir: həyatınızda hər şeydən çox önəm verdiyiniz bir işin, anlamın, varlığın həm də tamamən sizin nəzarətinizdə olmasından gözəl nə ola bilər?! – bu sizin də özünüzə verdiyiniz önəmi artırır. Pulunuz varsa onu istədiyiniz kimi xərcləyib istədiyinizi əldə edə bilərsiniz. Hakimiyyət əlinizdədirsə, o zaman siz başqalarına nəzarət edirsiniz. Hər gün əylənərəkdən, həyatınızı əyləncə əsasında quraraqdan düşünürsünüz ki, həyatınızı maraqlı edirsiniz – həyatınız sizin nəzarətinizdədi, siz onu istədiyiniz kimi yönləndirirsiniz. Bir yerə qədər ətrafınızdakı ortam, varlıqlar, durum bəlkə az-çox sizin hərəkətlərinizdən təsirlənə bilər və bu tamamən normaldı, lakin bu cür təsirlənmə sizə güc, olduğunuzdan artıq önəmlilik hissini yaşatdığında, nəzarət yetənəyiniz sizi istədiyinizi istədiyiniz şəkildə etmək yoluna götürdüyündə və buna inandığınızda siz bütpərəstliyin qapısına gəlirsiniz. Bununla belə, bu bir illüziyadı. Büt sizə belə bir illüziya yaşadır: büt sizin nəzarətinizdədi, siz həyatınızı və s. və ia yönləndirirsiniz və istədiyiniz an həmin fəaliyyəti kəsə bilərsiniz. Əslindəsə, siz bütün nəzarətindəsiniz. Pulu istədiyiniz kimi, istədiyiniz yerə xərcləmək sizi pulun hakimiyyəti altına salır – siz özünüzü İlahiyə təslim etmək yerinə, bütə təslim edirsiniz. Siz elə bilirsiniz siz pulu xərcləyirsiniz, istədiyiniz qədər pulunuz var, pul zatən xərcləmək üçündür, xərclə getsin. Lakin Tanrı həyatınızda puldan dolayı sıxışdırılırsa, o zaman əslində pul sizi xərcləyir. Pul sizin təvazökarlığınızı, mənəviyyatınızı xərcləyib xırıd edir. Əylənmək yaxşıdır, ancaq aludə olduğunuzda, siz əylənmirsiniz, əyləncə sizinlə əylənir. Siz kütləşirsiniz: hər şeyi əyləncəyə çevirdiyinizdə, dərinə gedib həyatın faciə və gözəlliklərini tam ciddiyyəti ilə yaşamaq və anlamaq yetənəyiniz zəifləyir. Razılaşın ki, ömrü boyu yalnız futbola baxan, səhər-axşam barlarda əylənən və heç zaman başqalarına, inancına yetərincə vaxt ayırmayan bir insanın əyləncəsiylə ciddiyyətini tarazlayan bir adamdan fərqli olaraq yaşamı daha birtərəfli, dar və küt olar.
Bütpərəstliyi çarpışma obyekti kimi mürəkkəbləşdirən daha önəmli bir hal da həyatımızda yaşadığımız mənəvi-psixoloji münaqişələr və bu zaman etməli olduğumuz seçimlərdi. Ara-sıra insanlar özəlliklə də inanclılar biri-birilə barışmayan seçimlər qarşısında qalırlar. Tanrıya güvənc, inanc və ona verilən önəm həyatımızdakı başqa şeylərlə münaqişəyə girər və bizi seçim etməyə çəkər. Kimi seçə bilərsiniz? Əgər valideynləriniz inancınızdan dolayı sizə “ya biz, ya sənin allahın” şəklində bir ultimatum verirlərsə, nə etməlisiniz? İnancınızı buraxıb valideynlərinizi seçməniz onları bütləşdirmək anlamına gəlirmi? Valideynlərinizi buraxıb inancınınız seçməniz necə bəs, inancınızı\Allahınızı bütləşdirmək hesab oluna bilərmi? Bu cür seçimlər qarşısında qalan insan əslində ağır dilemmalarla savaş verir və bunun da dolayısıyla, Allah, inanc, büt, tabu, hədd və s. qavramlarla əlaqəsi var.
Bütün bunlara görə, bütpərəstliklə ömrü boyu çarpışmaq hər bir gerçək inanclının borcudu. Hər bir gerçək Məsihi ara-sıra yaşamını bütləriylə savaş vermək üçün düşünməli və yaşamında aşkarladığı bütləri aşırmalıdı.
Etika haqqında bir kitabın suyunun suyu
Bir neçə ay bundan əvvəl Wyndy Corbin Reuschling adlı müəllifin yazdığı “Reviving Evanglical Ethics: The Promises and Pitfalls of Classic Models of Morality” kitabını oxudum. Kitab etikaya giriş xarakterli məlumatları və Məshilikdəki etika qavramının kökündə duran prinsiplərin başqa etika görüşləri ilə müqayisəsini verir. Dedim sizə də maraqlı olar, odur ki, kiçik bir yazı yazım bu barədə. Bəri başdan razılaşaq ki, bu yazı çərçivəsində etika ilə əxlaq arasında bir fərq qoymuram və onları biri-birinin əvəzləyicisi kimi işlədə bilərəm.
Müəllif üç əsas və klassik hesab etdiyi əxlaqilik sisteminə baxır və bunları deontoloji, teleoloji və fəzilət etikası olaraq qruplaşdırır. Deontoloji etikada diqqət vəzifənin üzərindədir. Teleoloji etikada diqqət daha çox əməlin törətdiyi nəticəyə yetirilir. Fəzilət etikasında vurğu əməllə xarakter arasındakı əlaqənin üzərinə düşür: hərəkəti etməklə hansı xarakteri, xisləti yetişdirmək olar və necə? Birinciyə Kant, ikinciyə Mill, üçüncüyə isə Aristotelin təklif etdiyi əxlaq sxemləri misal kimi verilir və daha sonra da araşdırılır.
Kantın sistemində əxlaq imperativ kateqoriyaya dayanır. Müəllifin yazdığına görə, Kant imperativ kateqoriya deyildikdə şəxsin və bütün insanların qeyd-şərtsiz boyun əyməli olduğu göstərişi başa düşür. Kant həm də maksim anlayışından istifadə edir. Maksim deyildikdə Kant hərəkətin prinsipini və ya qaydasını ifadə edir. Əxlaqa tətbiqən Kantın üç imperativ kateqoriyası var. Bunlar aşağıdakı kimi formulə edilir: 1) Yalnız o maksimə uyğun hərəkət et ki, onun eyni zamanda universal maksim olmasını istəyəsən, 2) Elə hərəkət et ki, insanlığı, istər öz şəxsində, istərsə də başqalarının şəxsində yalnız vasitə kimi deyil, həm də eyni zamanda bir məqsəd, son kimi (başqa şeyə vasitə olmadan) istifadə edə biləsən, 3) hər rasional varlığın iradəsi universal qayda-qanun çıxaran-verə bilən iradə kimi qavranıla bilər. Kantın sisteminin məqsədi davranışlarda ardıcıllığı təmin etməkmiş. Ikinci sistem kim müəllif Con Stüart Millin fayda prinsipindən bəhs edir. Mill bu sistemdə belə bir duyumdan (deyirəm bəlkə, assumption sözünü belə tərcümə edək?) yola çıxır ki, insanlar ümumiyyətlə ağrı-acıdan qaçmağa və məmnuyyət, zövq verən şeylərə yönəlməyə çalışırlar. Onun sistemində xoşbəxtlik anlayışı önəmlidi. Millə görə, utilitarizmin ən əsas prinsipi (Millin interpretasiyasında) ən çox sayda adamlar üçün ən böyük yaxşılığı (xoşbəxtliyi) törətməkdi. Onun ifadəsinə görə hərəkətlər xoşbəxtliyi, yaxşılığı törədə biləcəyi qədər doğru - düzgün, bunun əks nəticəsini verə biləcəyi qədər səhvdirlər. Vurğu hərəkətin verəcəyi nəcitə və həmin hərəkətin həmin nəticəyə yetib-yetməməkdəki rolu üzərindədi. Aristotelin əxlaqilik sistemində fəzilət anlayışı önəmlidi. Fəzilət, müəllifin təsvirində, Aristotelə görə, insan davranışının və niyyətinin elə bir özəlliyidi ki, insanların iradə və hisslərinin yönləndirir, onları ahəngə salır, yaxşı(lıq) kimi hörmət görür və istənilir. Onun əxlaqilik sistemində fəzilət insanlara rifah dolu həyata çatmağa və insan yaşamının mənasını kəşf etməyə yardım edir. Təhsil vasitəsilə insan əqlini yetişdirir, çünki əql insanın istək və ehtiraslarına nəzarət edir (Aristotelin şərhində). Beləcə insan xoş, gözəl alışqanlıqlar gəlişdirir və bunlar da insana ağlı başında olan yaxşı insan kimi yaşamağa və rifahı axtarmağa əsas verir.
Hər üç sistem Xristianlığa təsir edib. Təəssüf ki, müəllif İslam dünyasında və Hind-Çin sivilizasiyasında olan əxlaqilik sistemlərinə diqqət yetirmir. Bu sistemlərdən sonra müəllif Xristianlıqda olması gərəkən etika dünyagörüşündən bəhs edir. Müəllifə görə, Məsihilik hər üç sistemin müsbət özəlliklərini öz içinə ala bilən, onları mənimsəyə bilən bir özəlliyə malikdi. O yazır ki, Xristian əxlaqının kökündə hekayət, ümid, güvənc, inanc durur. Məsihilər İsa Məsihin hekayəsinə baxaraqdan, həmin hekayəti öz həyatlarında yaşamağa çalışırlar. Bunun üçün isə, onlar İlahiyə inanır, onun insanlara verdiyi Sözə (İsa Məsih) və sözə (Müqəddəs Kitab) güvənir və ümidlə yaşamağa çalışırlar. Allahın Surətində yaradılmışlığa inanc İsəvilərə Müqəddəs Yazıların işığında vicdan vasitəsilə həmin özəlliyə uyğun yaşamağa dəvət edir.
Və ən sonda kiçik bir qeyd. Müəllifin hekayə(t) qavramını əxlaqi yaşamın dini - təxəyyül əsası kimi önə çəkməsi nədənsə mənə hekayə-narrativ məsələlərinə fokus olan təlimləri yada saldı. Aristotelin fəzilət ideyasını yada salan və bu istiqamətdə dərinə getmək istəyənlərə qırmızı (Sovet) Azərbaycanın ziyalılarından birinin – Ziyəddin Göyüşovun “Fəzilət və Qəbahət” kitabını oxumağı önərərdim. Materialı köhnəlsə də, marksist-leninçi yanaşma kitabın hər tərəfindən tökülsə də, oxumağa dəyər.
Müəllif üç əsas və klassik hesab etdiyi əxlaqilik sisteminə baxır və bunları deontoloji, teleoloji və fəzilət etikası olaraq qruplaşdırır. Deontoloji etikada diqqət vəzifənin üzərindədir. Teleoloji etikada diqqət daha çox əməlin törətdiyi nəticəyə yetirilir. Fəzilət etikasında vurğu əməllə xarakter arasındakı əlaqənin üzərinə düşür: hərəkəti etməklə hansı xarakteri, xisləti yetişdirmək olar və necə? Birinciyə Kant, ikinciyə Mill, üçüncüyə isə Aristotelin təklif etdiyi əxlaq sxemləri misal kimi verilir və daha sonra da araşdırılır.
Kantın sistemində əxlaq imperativ kateqoriyaya dayanır. Müəllifin yazdığına görə, Kant imperativ kateqoriya deyildikdə şəxsin və bütün insanların qeyd-şərtsiz boyun əyməli olduğu göstərişi başa düşür. Kant həm də maksim anlayışından istifadə edir. Maksim deyildikdə Kant hərəkətin prinsipini və ya qaydasını ifadə edir. Əxlaqa tətbiqən Kantın üç imperativ kateqoriyası var. Bunlar aşağıdakı kimi formulə edilir: 1) Yalnız o maksimə uyğun hərəkət et ki, onun eyni zamanda universal maksim olmasını istəyəsən, 2) Elə hərəkət et ki, insanlığı, istər öz şəxsində, istərsə də başqalarının şəxsində yalnız vasitə kimi deyil, həm də eyni zamanda bir məqsəd, son kimi (başqa şeyə vasitə olmadan) istifadə edə biləsən, 3) hər rasional varlığın iradəsi universal qayda-qanun çıxaran-verə bilən iradə kimi qavranıla bilər. Kantın sisteminin məqsədi davranışlarda ardıcıllığı təmin etməkmiş. Ikinci sistem kim müəllif Con Stüart Millin fayda prinsipindən bəhs edir. Mill bu sistemdə belə bir duyumdan (deyirəm bəlkə, assumption sözünü belə tərcümə edək?) yola çıxır ki, insanlar ümumiyyətlə ağrı-acıdan qaçmağa və məmnuyyət, zövq verən şeylərə yönəlməyə çalışırlar. Onun sistemində xoşbəxtlik anlayışı önəmlidi. Millə görə, utilitarizmin ən əsas prinsipi (Millin interpretasiyasında) ən çox sayda adamlar üçün ən böyük yaxşılığı (xoşbəxtliyi) törətməkdi. Onun ifadəsinə görə hərəkətlər xoşbəxtliyi, yaxşılığı törədə biləcəyi qədər doğru - düzgün, bunun əks nəticəsini verə biləcəyi qədər səhvdirlər. Vurğu hərəkətin verəcəyi nəcitə və həmin hərəkətin həmin nəticəyə yetib-yetməməkdəki rolu üzərindədi. Aristotelin əxlaqilik sistemində fəzilət anlayışı önəmlidi. Fəzilət, müəllifin təsvirində, Aristotelə görə, insan davranışının və niyyətinin elə bir özəlliyidi ki, insanların iradə və hisslərinin yönləndirir, onları ahəngə salır, yaxşı(lıq) kimi hörmət görür və istənilir. Onun əxlaqilik sistemində fəzilət insanlara rifah dolu həyata çatmağa və insan yaşamının mənasını kəşf etməyə yardım edir. Təhsil vasitəsilə insan əqlini yetişdirir, çünki əql insanın istək və ehtiraslarına nəzarət edir (Aristotelin şərhində). Beləcə insan xoş, gözəl alışqanlıqlar gəlişdirir və bunlar da insana ağlı başında olan yaxşı insan kimi yaşamağa və rifahı axtarmağa əsas verir.
Hər üç sistem Xristianlığa təsir edib. Təəssüf ki, müəllif İslam dünyasında və Hind-Çin sivilizasiyasında olan əxlaqilik sistemlərinə diqqət yetirmir. Bu sistemlərdən sonra müəllif Xristianlıqda olması gərəkən etika dünyagörüşündən bəhs edir. Müəllifə görə, Məsihilik hər üç sistemin müsbət özəlliklərini öz içinə ala bilən, onları mənimsəyə bilən bir özəlliyə malikdi. O yazır ki, Xristian əxlaqının kökündə hekayət, ümid, güvənc, inanc durur. Məsihilər İsa Məsihin hekayəsinə baxaraqdan, həmin hekayəti öz həyatlarında yaşamağa çalışırlar. Bunun üçün isə, onlar İlahiyə inanır, onun insanlara verdiyi Sözə (İsa Məsih) və sözə (Müqəddəs Kitab) güvənir və ümidlə yaşamağa çalışırlar. Allahın Surətində yaradılmışlığa inanc İsəvilərə Müqəddəs Yazıların işığında vicdan vasitəsilə həmin özəlliyə uyğun yaşamağa dəvət edir.
Və ən sonda kiçik bir qeyd. Müəllifin hekayə(t) qavramını əxlaqi yaşamın dini - təxəyyül əsası kimi önə çəkməsi nədənsə mənə hekayə-narrativ məsələlərinə fokus olan təlimləri yada saldı. Aristotelin fəzilət ideyasını yada salan və bu istiqamətdə dərinə getmək istəyənlərə qırmızı (Sovet) Azərbaycanın ziyalılarından birinin – Ziyəddin Göyüşovun “Fəzilət və Qəbahət” kitabını oxumağı önərərdim. Materialı köhnəlsə də, marksist-leninçi yanaşma kitabın hər tərəfindən tökülsə də, oxumağa dəyər.
təqib: tarixə bir baxış
Məsihilik tarixində həm başqalarının kilisəni, daha doğrusu inanclılar incmasını, həm də kilisənin başqalarını, daha doğrusu, inanclılar icmasının digərlərini təqib etməsi hallarına rast gəlinir. Ümumbəşəri kilisə özü təqib edən mövqeyinə gələnə qədər müxtəlif səbəblərdən təqib edilib. Bunlardan biri haqqında qısa bir yazıda konkret bir təqib, onun səbəbi və nəticələrinə göz ataq.
Qədim Roma İmperiyasında ümumbəşəri kilisə bir neçə dəfə təqibə məruz qalıb. Bunlardan biri imperator Desius zamanında bizim eranın 249-cu ilində başlayır. İmperator Desius Romanın gücünü bərpa etmək istəyirdi və çöküşün səbəblərindən biri kimi, Roma adətlərinin və Roma İmperiyasında ənənəvi Roma dininə inancın itməsində görürdü.
Hakimiyyətə gəldikdən sonra imperator Desius hər kəsin Roma allahlarına ibadət etməsi və qurban kəsməsinin zəruriliyi barədə əmr verir. İmperiyanın hər tərəfində təbəələr Roma məmurlarının hüzurunda Roma allahlarına və Desiusun heykəllərinə qurban kəsməli, onun önündə buxr yandırmalıydılar. Bunu etdikdən sonra imperiya məmurları təbəələrə onların qurban kəsdiyini və buxr yandırdığını, yəni Roma allahlarına və imperatora ibadətini nümayiş etdirdiyini rəsmiləşdirən, sübut edən sənəd verirdilər. Belə etməyi rədd edən təbəələr imperatorun əmrini yerinə yetirməkdən boyun qaçıran şəxslər kimi cəzalandırılırdılar.
Xristianların bu əmrə reaksiyası müxtəlif oldu. Buna səbəb isə İsəvilikdə inanc qavramının Roma imperiyasının güc və cəza vasitələrilə münaqişəsi idi. Nəzərə alaq ki, Xristianlıqda inanclıların İsa Məsihə olan münasibəti məsihiliyin yayıldığı həmin illərdə həm də hökmdar – təbəə münasibəti kimi qavranılırdı. Başqa sözlə, İsa Məsih sadəcə ruhun qurtuluşunu tanıdan və təmin edən şəxs kimi deyil, həm də inanclının hakimi, hökmdarı (şahı, kralı və s. və ia) kimi qəbul edilirdi. İsa Məsihə inanc həm də Onu başqa hökmdarların arasında onlardan biri kimi yox, ibadətin və təbəəliyin ancaq Ona verilməsi gərəkən yalnız və yeganə hökmdar kimi tanıdırdı. Bu o demək idi ki, İsa Məsihi Xilaskartək qəbul etmiş inanclılar Onu dünyəvi hökmdarların tabeçilikdən istisnası hesabına hökmdar, kraltək qəbul edirdilər. Güncəl həyat üçün bunun önəmli nəticələri vardı. Başqa hökmdarın, imperatorun özünə və allahlarına dini-ritual kontekstdə ibadət etmək bir məsihi üçün İsa Məsihə və tək olan İlahiyə arxa çevirmək şəklində başa düşülürdü: həm tək və yeganə İlahiyə ibadət mənasında, həm də tək və yeganə hökmdar, İlahi İsaya ibadət və təbəə kimi tabeçilik mənasında. Məsihilikdə İsa Məsihlə inanclı arasındakı dini-inanc münasibətinin bu cür siyasi əlaqə-bağ çalarının olması xristianlar üçün həmin bu əmrə tabe olmaq məsələsində işləri qəziləşdirirdi. Vəziyyəti mürəkkəbləşdirən daha bir detal da var: Roma imperatoruna və allahlarına ibadət etməmək həmin dövrdə həm dini, həm də siyasi akt kimi qavranılırdı. İsa Məsihə inancdan dolayı Roma imperatoruna ibadəti rədd etmək dolayısıyla qanunu və cəmiyyətin sabitliyini pozan siyasi akt kimi görülürdü.
Bəzi xristianlar imperatorun əmrinə riayət etdilər. Digərləri rüşvətlə, onların ibadət etdiyini göstərən saxta sənədlər aldılar. Başqaları Roma allahlarına və imperatora ibadət etməmək üçün qaçıb gizləndilər. Bir qismi isə bunların heç birini etmədi və Roma məmurlarının işgəncələrinə ya dözdülər, ya da işgəncələrdən keçə bilməyib öldülər, daha doğrusu şəhid oldular. Xristian tarixində sistemləşdirilmiş ilk teoloji risalənin müəllifi Origen məhz bu təqib dönəmində həbs edilir və işgəncələrə məruz qalır. Desiusun təqibi bizim eranın 251-ci ilinə qədər davam edir.
Bu təqibin nəticəsi ümumbəşəri kilisədə yeni qrup - konfessorlar qrupunun ortaya çıxması oldu. Konfessorlar və ya şəhadətçilər işgəncələrə məruz qalsa da inancına uyğun hərəkət edən və Roma allahlarına, imperatora ibadət etməyən şəxslərə deyilirdi. Onlar yerli kilisələrdə özəl hörmətə malik idilər. Onlar həm də sonradan Roma məmurlarına güzəştə gedən inanclıların kilisə icmalarına qəbul edilib-edilməməsi məsələsində aktiv rol oynamışlar.
Qədim Roma İmperiyasında ümumbəşəri kilisə bir neçə dəfə təqibə məruz qalıb. Bunlardan biri imperator Desius zamanında bizim eranın 249-cu ilində başlayır. İmperator Desius Romanın gücünü bərpa etmək istəyirdi və çöküşün səbəblərindən biri kimi, Roma adətlərinin və Roma İmperiyasında ənənəvi Roma dininə inancın itməsində görürdü.
Hakimiyyətə gəldikdən sonra imperator Desius hər kəsin Roma allahlarına ibadət etməsi və qurban kəsməsinin zəruriliyi barədə əmr verir. İmperiyanın hər tərəfində təbəələr Roma məmurlarının hüzurunda Roma allahlarına və Desiusun heykəllərinə qurban kəsməli, onun önündə buxr yandırmalıydılar. Bunu etdikdən sonra imperiya məmurları təbəələrə onların qurban kəsdiyini və buxr yandırdığını, yəni Roma allahlarına və imperatora ibadətini nümayiş etdirdiyini rəsmiləşdirən, sübut edən sənəd verirdilər. Belə etməyi rədd edən təbəələr imperatorun əmrini yerinə yetirməkdən boyun qaçıran şəxslər kimi cəzalandırılırdılar.
Xristianların bu əmrə reaksiyası müxtəlif oldu. Buna səbəb isə İsəvilikdə inanc qavramının Roma imperiyasının güc və cəza vasitələrilə münaqişəsi idi. Nəzərə alaq ki, Xristianlıqda inanclıların İsa Məsihə olan münasibəti məsihiliyin yayıldığı həmin illərdə həm də hökmdar – təbəə münasibəti kimi qavranılırdı. Başqa sözlə, İsa Məsih sadəcə ruhun qurtuluşunu tanıdan və təmin edən şəxs kimi deyil, həm də inanclının hakimi, hökmdarı (şahı, kralı və s. və ia) kimi qəbul edilirdi. İsa Məsihə inanc həm də Onu başqa hökmdarların arasında onlardan biri kimi yox, ibadətin və təbəəliyin ancaq Ona verilməsi gərəkən yalnız və yeganə hökmdar kimi tanıdırdı. Bu o demək idi ki, İsa Məsihi Xilaskartək qəbul etmiş inanclılar Onu dünyəvi hökmdarların tabeçilikdən istisnası hesabına hökmdar, kraltək qəbul edirdilər. Güncəl həyat üçün bunun önəmli nəticələri vardı. Başqa hökmdarın, imperatorun özünə və allahlarına dini-ritual kontekstdə ibadət etmək bir məsihi üçün İsa Məsihə və tək olan İlahiyə arxa çevirmək şəklində başa düşülürdü: həm tək və yeganə İlahiyə ibadət mənasında, həm də tək və yeganə hökmdar, İlahi İsaya ibadət və təbəə kimi tabeçilik mənasında. Məsihilikdə İsa Məsihlə inanclı arasındakı dini-inanc münasibətinin bu cür siyasi əlaqə-bağ çalarının olması xristianlar üçün həmin bu əmrə tabe olmaq məsələsində işləri qəziləşdirirdi. Vəziyyəti mürəkkəbləşdirən daha bir detal da var: Roma imperatoruna və allahlarına ibadət etməmək həmin dövrdə həm dini, həm də siyasi akt kimi qavranılırdı. İsa Məsihə inancdan dolayı Roma imperatoruna ibadəti rədd etmək dolayısıyla qanunu və cəmiyyətin sabitliyini pozan siyasi akt kimi görülürdü.
Bəzi xristianlar imperatorun əmrinə riayət etdilər. Digərləri rüşvətlə, onların ibadət etdiyini göstərən saxta sənədlər aldılar. Başqaları Roma allahlarına və imperatora ibadət etməmək üçün qaçıb gizləndilər. Bir qismi isə bunların heç birini etmədi və Roma məmurlarının işgəncələrinə ya dözdülər, ya da işgəncələrdən keçə bilməyib öldülər, daha doğrusu şəhid oldular. Xristian tarixində sistemləşdirilmiş ilk teoloji risalənin müəllifi Origen məhz bu təqib dönəmində həbs edilir və işgəncələrə məruz qalır. Desiusun təqibi bizim eranın 251-ci ilinə qədər davam edir.
Bu təqibin nəticəsi ümumbəşəri kilisədə yeni qrup - konfessorlar qrupunun ortaya çıxması oldu. Konfessorlar və ya şəhadətçilər işgəncələrə məruz qalsa da inancına uyğun hərəkət edən və Roma allahlarına, imperatora ibadət etməyən şəxslərə deyilirdi. Onlar yerli kilisələrdə özəl hörmətə malik idilər. Onlar həm də sonradan Roma məmurlarına güzəştə gedən inanclıların kilisə icmalarına qəbul edilib-edilməməsi məsələsində aktiv rol oynamışlar.
Çarmıxa çəkilmə: qınaq və işgəncə
İsəvilik öyrədir ki, İsa Məsih çarmıxa çəkilib. Qədim Roma imperiyasında iki qrup çarmıxa çəkilməklə cəzalandırılırdı: imperiyaya üsyan edənlər və çox üsyankar qullar. Çarmıxa çəkilmə və ya gərilmə çox ağır və rüsvayedici cəza növü hesab edilirdi. Ağır idi ona görə ki, adamı əllərindən və ayaqlarından xaç şəklində hazırlanmış ağaca mismarlayırdılar. Bu vəziyyətdə ağaca mismarlanan insan bir neçə saatdan bir neçə günə qədər çəkən ağrı-acılar içində can verirdi. Şəxs bir qayda olaraq boğulmadan, işgəncə içində ölürdü: ayaqlarındakı ağrını azaltmaq üçün bədənin ağırlığını əllərinə verən şəxs, az sonra əllərindəki ağrını azaltmaq üçün ağırlığı ayaqlarına verirdi.
Nəfəs aldığı zaman da sinəsinin enib – qalxması ağrılarını artırırdı. Nəfəsdən gələn ağrını azaltmaq üçün şəxs az, yavaş nəfəs almağa məcbur idi. Əllərinin hər iki tərəfə dartılması da nəfəs almağı çətinləşdirirdi. Bu İsanın çarmıxa çəkilməsi halında daha çox ağrı törədirmiş, çünki İsanı bundan öncə həm də şallaqlamışdılar. İsa Məsihin nəfəs alması ilə onun kürəyi də xaça sürtülürmüş və cisminin didilmiş hissəsi ağrı törədirmiş. Bəzən adamı əllərinin içindən deyil, biləklərindən mismarlayırmışlar. Bədənin ağırlığını əllər çəkə bilmirmiş ona görə - əllərin əti bu sözün hərfi mənasında cırılırmış və şəxs xaçdan düşürmüş. Bundan başqa, mismarlanma zamanı əllərdəki və ayaqlardakı sinirlər zədələnirmiş və bu işgəncəni artırırmış. Xaça gərilmə həm də rüsvayçı cəza idi, çünki hamının gözü qabağında edirdilər və şəxs göz görəsi acı çəkirmiş. Bundan başqa Tövrata görə xaçla cəzalandırılan şəxs lənətlənmiş şəxsdi – başqa sözlə desək, həm emosional-içtimai həm də dini element xaça çəkilməni rüsvayçı cəzaya çevirir. İsa Məsihin çarmıxa gərilməsi məsələsində rüsvayçılıq elementi də daha qabarıq idi, çünki bundan öncə Roma əsgərləri İsa Məsihin başına tikanlı, dalaycı, tacı andıran bir əşya geydirmişdilər və onun önundə ona lağ edərək, istehza edərək güya şahmış kimi təzim etmişdilər. Bu azmış kimi, onu çarmıxa çəkdiklərində başının üstündəki hissəyə (xaça) bir taxta lövhədə “bu yəhudilərin şahıdır” sözlərini yazıb mismarlamışdılar. Ancaq İsa Məsihin rüsvayçı, işgəncəli ölümü bununla bitmir. İncillərin şəhadətinə görə, ətrafdakı adamlar ona bu başqalarını xilas edirdi, hələ bir özünü xilas etsin görək deyirmişlər.
Kimdir İsa Məsih? O bu cür ağır, işgəncə, rüsvayedici ölümü necə haqq edib? Məsihilik necə bir inancdır ki, bu cür ağır ölümə dayanır, dayanması bir tərəfə, hələ bir bundan “utanmaz-utanmaz” Müjdə - Xoş Xəbər çıxarır? İsa Məsih İlahinin mükəmməl təcəllasıdır. İsa Məsih Tanrının yerdəki mükəmməl məbədidir. Isa Məsih Allahın insanlara göstərdiyi surətidir. İsa Məsih bəşəri və ilahi olan birisidi. Qısacası, İsa Məsih İlahidi. İsa Məsihdə insan və İlahi bir araya gəlir, qovuşur və birlikdə bəşəriyyətin günahlarından qurtulması və İsa Məsihdə Rəbbi görüb tanıyanların İlahi ilə barışması və bu barışıq hədiyyəsinə uyğun yaşaması üçün ölüm prosesindən keçirlər. İsa Məsih hadisəsində İbrahim dinlərinin vəhyi tərsinələşır və fədakar eşq yönündə radikallaşıb, məntiqi-mistik sonluğuna çatır: Qara Xəbər Müjdə olur, Ölüm Oluma aparan yola çevrilir, bağışlayan Allah özü bəşəriləşib insaniləşib insanın ağrı-acılarını paylaşmaqla onu əfv edir, ölüləri dirildən, korların gözünü açan, şikəstləri ayağa qaldıranın özü öldürülür və sonra yenə dirilir. Zatında eşq olan İlahi bunu insaniləşib ölümdən keçməklə göstərir. Fədakarlıqda insanlara özü insaniləşərək dərs verir.
Buna inanmaq və belə inanca uyğun yaşamaq əlbəttə asan olmaz...
Nəfəs aldığı zaman da sinəsinin enib – qalxması ağrılarını artırırdı. Nəfəsdən gələn ağrını azaltmaq üçün şəxs az, yavaş nəfəs almağa məcbur idi. Əllərinin hər iki tərəfə dartılması da nəfəs almağı çətinləşdirirdi. Bu İsanın çarmıxa çəkilməsi halında daha çox ağrı törədirmiş, çünki İsanı bundan öncə həm də şallaqlamışdılar. İsa Məsihin nəfəs alması ilə onun kürəyi də xaça sürtülürmüş və cisminin didilmiş hissəsi ağrı törədirmiş. Bəzən adamı əllərinin içindən deyil, biləklərindən mismarlayırmışlar. Bədənin ağırlığını əllər çəkə bilmirmiş ona görə - əllərin əti bu sözün hərfi mənasında cırılırmış və şəxs xaçdan düşürmüş. Bundan başqa, mismarlanma zamanı əllərdəki və ayaqlardakı sinirlər zədələnirmiş və bu işgəncəni artırırmış. Xaça gərilmə həm də rüsvayçı cəza idi, çünki hamının gözü qabağında edirdilər və şəxs göz görəsi acı çəkirmiş. Bundan başqa Tövrata görə xaçla cəzalandırılan şəxs lənətlənmiş şəxsdi – başqa sözlə desək, həm emosional-içtimai həm də dini element xaça çəkilməni rüsvayçı cəzaya çevirir. İsa Məsihin çarmıxa gərilməsi məsələsində rüsvayçılıq elementi də daha qabarıq idi, çünki bundan öncə Roma əsgərləri İsa Məsihin başına tikanlı, dalaycı, tacı andıran bir əşya geydirmişdilər və onun önundə ona lağ edərək, istehza edərək güya şahmış kimi təzim etmişdilər. Bu azmış kimi, onu çarmıxa çəkdiklərində başının üstündəki hissəyə (xaça) bir taxta lövhədə “bu yəhudilərin şahıdır” sözlərini yazıb mismarlamışdılar. Ancaq İsa Məsihin rüsvayçı, işgəncəli ölümü bununla bitmir. İncillərin şəhadətinə görə, ətrafdakı adamlar ona bu başqalarını xilas edirdi, hələ bir özünü xilas etsin görək deyirmişlər.
Kimdir İsa Məsih? O bu cür ağır, işgəncə, rüsvayedici ölümü necə haqq edib? Məsihilik necə bir inancdır ki, bu cür ağır ölümə dayanır, dayanması bir tərəfə, hələ bir bundan “utanmaz-utanmaz” Müjdə - Xoş Xəbər çıxarır? İsa Məsih İlahinin mükəmməl təcəllasıdır. İsa Məsih Tanrının yerdəki mükəmməl məbədidir. Isa Məsih Allahın insanlara göstərdiyi surətidir. İsa Məsih bəşəri və ilahi olan birisidi. Qısacası, İsa Məsih İlahidi. İsa Məsihdə insan və İlahi bir araya gəlir, qovuşur və birlikdə bəşəriyyətin günahlarından qurtulması və İsa Məsihdə Rəbbi görüb tanıyanların İlahi ilə barışması və bu barışıq hədiyyəsinə uyğun yaşaması üçün ölüm prosesindən keçirlər. İsa Məsih hadisəsində İbrahim dinlərinin vəhyi tərsinələşır və fədakar eşq yönündə radikallaşıb, məntiqi-mistik sonluğuna çatır: Qara Xəbər Müjdə olur, Ölüm Oluma aparan yola çevrilir, bağışlayan Allah özü bəşəriləşib insaniləşib insanın ağrı-acılarını paylaşmaqla onu əfv edir, ölüləri dirildən, korların gözünü açan, şikəstləri ayağa qaldıranın özü öldürülür və sonra yenə dirilir. Zatında eşq olan İlahi bunu insaniləşib ölümdən keçməklə göstərir. Fədakarlıqda insanlara özü insaniləşərək dərs verir.
Buna inanmaq və belə inanca uyğun yaşamaq əlbəttə asan olmaz...
Yunus Əmrənin izində
Atacan!
Qəmi qəmxarına ver, ağlasın,
Dili dildarına ver, saxlasın,
Bağı bağbanına ver, o baxsın,
Mənə səni ver, səni!
Məsihim!
Eşqi ver aşiqinə; mənə nə?!
Hökmü ver hakiminə; mənə nə?!
Ağlı ver aqilinə; mənə nə?!
Mənə səni ver, səni!
Ruhum Mənim!
Sözçün oldum, Sözün dedim
Sənçün öldüm, “sənəm!” dedim,
İçini içdim, “Üçsən!” dedim,
Mənə səni ver, səni!
Qəmi qəmxarına ver, ağlasın,
Dili dildarına ver, saxlasın,
Bağı bağbanına ver, o baxsın,
Mənə səni ver, səni!
Məsihim!
Eşqi ver aşiqinə; mənə nə?!
Hökmü ver hakiminə; mənə nə?!
Ağlı ver aqilinə; mənə nə?!
Mənə səni ver, səni!
Ruhum Mənim!
Sözçün oldum, Sözün dedim
Sənçün öldüm, “sənəm!” dedim,
İçini içdim, “Üçsən!” dedim,
Mənə səni ver, səni!
tanrıcıl gülməcələr
Lətifə daha doğrusu, gülməcə həyatımızın fərqli yönlərinə işıq tutar. İnanca və dini qavramlara da işıq tutan gülməcələr var. Bunlardan birini televizorda uzun illər bundan öncə eşitmişdim. Yazım, bəlkə sizə də gülməli gəldi: deyilənlərə görə Molla Nəsrəddin gəmiylə harasa gedirmiş. Qəfildən dənizdə tufan qopur. Molla qorxusundan ağlamağa başlayır. Mollaya deyirlər: Molla qorxma, Allah böyükdür. Molla cavab verir: Allahın böyük olduğunu bilirəm, ancaq bu gəmi kiçikdir.
Mollaya nə cavab verərdiniz? Mən bəzi variantları yazım siz də düşünün:
1. Düz deyirsən, gəmi indi batacaq, Allahın böyüklüyünün buna nə dəxli.
2. Allaha inan, batsan, Allahın böyüklüyü səni cənnətə aparacaq.
3. Kül başına molla, sən bu qədər dərin fəlsəfədən xəbərsizsən.
4. Sizin cavab (__________________)
Mollaya nə cavab verərdiniz? Mən bəzi variantları yazım siz də düşünün:
1. Düz deyirsən, gəmi indi batacaq, Allahın böyüklüyünün buna nə dəxli.
2. Allaha inan, batsan, Allahın böyüklüyü səni cənnətə aparacaq.
3. Kül başına molla, sən bu qədər dərin fəlsəfədən xəbərsizsən.
4. Sizin cavab (__________________)
kimi necə tanımalı
İki halı düşünün. Birinci halda küçədəsiniz. Önünüzdən bir insan keçir və sizə onun haqqında soruşurlar. Adamı tanımırsınız. Deyirsiniz ki, bu bir adamdır, tələbəyə bənzəyir, özü də cavan oğlandı, görünüşündən şişman birisidir, yürdüyü zaman axsayır. İkinci halda da küçədəsiniz. Uzaqdan bir tanışınız ya dostunuz keçir və sizə onu göstərib onun haqqında soruşurlar. Adamı tanıyırsınız bir yerə qədər. Deyirsiniz bu Hüseyndi, bizim qonşumuzdu, yaxşı adamdı, orta yaşlıdı, özü də çox təmkinlidi, sözünün yerini və vaxtını bilən birisidi, keçən ay yaxın qohumunun toyunda yaxşı bir rəqs elədi, heç elə rəqs etdiyini bilmirdim. Bir sözlə, canlara dəyən adamdı.
İndi hər iki təsvir üzərində düşünün. Onların arasında ən bariz fərq özünü nədə göstərir? Məncə onları necə və nə qədər tanımanızda. Birinci təsvir kimsəni fərdiləşdirmir. Bütün sözlər onu bu və ya digər kateqoriyaya aid edir: o qadındır, tələbədir şişmandır. Başqa sözlə, sizinlə həmin adamın bölüşdüyü ortaq xatirə, yaşantılar yoxdur. Ikinci də isə vəziyyət başqadı. Siz onu artıq bir fərd kimi xarakterizə edirsiniz, yalnız ona məxsus özəllikləri əsasında, onunla bölüşdüyünüz yaşantılara, təcrübəyə dayanaraqdan. Onunla sizin bir münasibətiniz var. Bu münasibətdə o sizin üçün sadəcə kişi, orta yaşlı olmaqdan çıxır və Həsən, gözəl rəqs edən birisi, sözünün vaxtını və yerini bilən adam halına gəlir. Bir çox insanların Onunla münasibəti də elə birinci təsvir olunana bənzəyir. O kimdir soruşsam aranızda bəziləri o hər şeyi yaradıb, o hər şeyi bilir, o hər şeydən güclüdür, o Qurana inanmayanları cəzalandıracaq kimi ifadələrlə cavab verəcək.
Bəs nə qədərimiz, Onu ikinci təsvirdə verildiyi kimi tanıda bilər. Hansımızın Onunla münasibəti mücərrəd, oxuduğumuz şeylərdən keçib, fərdiləşir, xatirələrimizlə və yaşantılarımızla yoğrulur və məhz sizin tanıdığınız O halına gəlir?
Tanrını ən fərqli şəkillərdə tanımaq olar. Lakin hər bir halda sizin can atmağınıza ehtiyac var. Onu tanımaq üçün, Ona vaxt ayırmaq lazımdı. Dualarınızda, düşüncələrinizdə, əməllərinizdə, tövbələrinizdə, dünyaya baxışınızda, şübhənizdə, kin və nifrətinizdə, ən qara günlərinizdə, durğun anlarınızda və s. Onunla daim danışmaq lazımdı. İçinizdə, bəlkə ürəyinizdən keçirsə, eşiyinizdə, sözlərə qanad verərəkdən. Ona məktublar yazın. Ona ürəyinizi boşaldın. Yağışdan sonra torpağın qoxusunu ciyərlərinizə çəkib, o qoxuda Onu tapmağa çalışın. Otların üstündəki şehdə onu görün. Dostlarınızın gözlərində, dilənçinin bəzən düşmənlərinizin sözlərində Tanrını yaşamağı öyrənin.Siz Onu necə tanıyırsınız?
İndi hər iki təsvir üzərində düşünün. Onların arasında ən bariz fərq özünü nədə göstərir? Məncə onları necə və nə qədər tanımanızda. Birinci təsvir kimsəni fərdiləşdirmir. Bütün sözlər onu bu və ya digər kateqoriyaya aid edir: o qadındır, tələbədir şişmandır. Başqa sözlə, sizinlə həmin adamın bölüşdüyü ortaq xatirə, yaşantılar yoxdur. Ikinci də isə vəziyyət başqadı. Siz onu artıq bir fərd kimi xarakterizə edirsiniz, yalnız ona məxsus özəllikləri əsasında, onunla bölüşdüyünüz yaşantılara, təcrübəyə dayanaraqdan. Onunla sizin bir münasibətiniz var. Bu münasibətdə o sizin üçün sadəcə kişi, orta yaşlı olmaqdan çıxır və Həsən, gözəl rəqs edən birisi, sözünün vaxtını və yerini bilən adam halına gəlir. Bir çox insanların Onunla münasibəti də elə birinci təsvir olunana bənzəyir. O kimdir soruşsam aranızda bəziləri o hər şeyi yaradıb, o hər şeyi bilir, o hər şeydən güclüdür, o Qurana inanmayanları cəzalandıracaq kimi ifadələrlə cavab verəcək.
Bəs nə qədərimiz, Onu ikinci təsvirdə verildiyi kimi tanıda bilər. Hansımızın Onunla münasibəti mücərrəd, oxuduğumuz şeylərdən keçib, fərdiləşir, xatirələrimizlə və yaşantılarımızla yoğrulur və məhz sizin tanıdığınız O halına gəlir?
Tanrını ən fərqli şəkillərdə tanımaq olar. Lakin hər bir halda sizin can atmağınıza ehtiyac var. Onu tanımaq üçün, Ona vaxt ayırmaq lazımdı. Dualarınızda, düşüncələrinizdə, əməllərinizdə, tövbələrinizdə, dünyaya baxışınızda, şübhənizdə, kin və nifrətinizdə, ən qara günlərinizdə, durğun anlarınızda və s. Onunla daim danışmaq lazımdı. İçinizdə, bəlkə ürəyinizdən keçirsə, eşiyinizdə, sözlərə qanad verərəkdən. Ona məktublar yazın. Ona ürəyinizi boşaldın. Yağışdan sonra torpağın qoxusunu ciyərlərinizə çəkib, o qoxuda Onu tapmağa çalışın. Otların üstündəki şehdə onu görün. Dostlarınızın gözlərində, dilənçinin bəzən düşmənlərinizin sözlərində Tanrını yaşamağı öyrənin.Siz Onu necə tanıyırsınız?
sevgi inancın və anlamlı yaşamın şərti kimi
Həvari Paulosun Korinflilərər yazdığı birinci məktubundan balaca bir parça. Bu parçada əziz həvari İlahinin insanlara verdiyi ən böyük hədiyyədən bəhs edir. Bundan bəhs etməsinin səbəbi də Korinf kilisəsində baş verənlərdir. Həvarinin öyrətdiyinə görə, səmimi və bar verən inancın məhəbbətlə qırılmaz əlaqəsi var. Tanrı bilgisi Tanrı sevgisinə, Tanrı sevgisi də Tanrı bilgisinə və güvəncinə bağlıdı. Ancaq Allah sevgisi Allahı sevib başqalarına yuxarıdan aşağı baxmağa və özünü Allahı sevdiyindən dolayı başqalarından üstün görməyə, onlara aqressiv davranmağa əsas verməz.
Mətnin tərcüməsi mənim deyil, azerincil.net saytından götürmüşəm, odur ki, necəliyi haqqında heç nə deyə bilmərəm. Hər halda mənası az-çox bəllidir.
"...1. ƏGƏR mən, insan və mələk dilləri ilə danışıram, lakin məhəbbətə malik deyiləmsə deməli mən cingildəyən mis və ya səslənən sincəm. 2. Əgər peyğəmbərlik ən'amım varsa və bütün sirrləri bilirəmsə, hər cür biliyə və dağları yerindən tərpədəcək dərəcədə tam imana malikəmsə, amma məhəbbətim yoxsa, mən heçəm. 3. Və əgər bütün varımı paylayıb yoxsulları doyduraramsa və bədənimi yandırılmağa təslim edərəmsə, lakin məhəbbətim yoxsa, bunun mənə heç bir xeyri yoxdur. 4. Məhəbbət səbirli, xeyirxahdır. Məhəbbət paxıllıq etməz. Məhəbbət lovğalanmaz, qürrələnməz, 5. Kobud davranmaz, öz mənfəətini axtarmaz, hirslənməz, ona edilən pisliklərin hesabını tutmaz, 6. Haqsızlığa sevinməz, həqiqətə isə şadlanar; 7. Hər şeyə qatlaşar, hər şeyə inanar, hər şeyə ümid bəsləyər, hər şeyə tab gətirər. 8. Peyğəmbərlik ləğv olsa da, dillər sussa da, bilik aradan qalxsa da, məhəbbət əsla tükənməz. 9. Çünki biliyimiz məhdud, peyğəmbərliyimiz də məhduddur. 10. Kamil olan gəldiyi zaman, nisbi olan aradan qalxacaq. ..."
Mətnin tərcüməsi mənim deyil, azerincil.net saytından götürmüşəm, odur ki, necəliyi haqqında heç nə deyə bilmərəm. Hər halda mənası az-çox bəllidir.
"...1. ƏGƏR mən, insan və mələk dilləri ilə danışıram, lakin məhəbbətə malik deyiləmsə deməli mən cingildəyən mis və ya səslənən sincəm. 2. Əgər peyğəmbərlik ən'amım varsa və bütün sirrləri bilirəmsə, hər cür biliyə və dağları yerindən tərpədəcək dərəcədə tam imana malikəmsə, amma məhəbbətim yoxsa, mən heçəm. 3. Və əgər bütün varımı paylayıb yoxsulları doyduraramsa və bədənimi yandırılmağa təslim edərəmsə, lakin məhəbbətim yoxsa, bunun mənə heç bir xeyri yoxdur. 4. Məhəbbət səbirli, xeyirxahdır. Məhəbbət paxıllıq etməz. Məhəbbət lovğalanmaz, qürrələnməz, 5. Kobud davranmaz, öz mənfəətini axtarmaz, hirslənməz, ona edilən pisliklərin hesabını tutmaz, 6. Haqsızlığa sevinməz, həqiqətə isə şadlanar; 7. Hər şeyə qatlaşar, hər şeyə inanar, hər şeyə ümid bəsləyər, hər şeyə tab gətirər. 8. Peyğəmbərlik ləğv olsa da, dillər sussa da, bilik aradan qalxsa da, məhəbbət əsla tükənməz. 9. Çünki biliyimiz məhdud, peyğəmbərliyimiz də məhduddur. 10. Kamil olan gəldiyi zaman, nisbi olan aradan qalxacaq. ..."
Diriliş və qurtuluş
Bu günlərdə kilisələr Easter bayramını qeyd etdilər və bəzi yerlərdə hələ də qeyd edirlər. Dilimizə Easter bayramını, yəqin Pasxa (sözün ibranicədəki özünü (pesax) saxlayaraqdan) bayramı, ya da Diriliş (bayramın Məsihilikdəki mahiyyətini nəzərə alaraqdan) bayramı kimi çevirmək olar. Ərəbdilli mənbələrdə buna Fisih də deyilir. Bu bayramda məsihilər İsa Məsihin ölümdən dirilməsini qeyd edirlər. Ancaq bayramın kökü qədim ibranilərin qeyd etdiyi Misirdən çıxış - Pesax bayramına gedib çıxır (bu barədə öyrənmək üçün bloqdakı köhnə yazılara göz atın).
Məsihin ölümdən dirilməsi ona pənah gətirən insanların onun timsalında ölümdən oluma keçidini anladır. Bayramın özünə görə ritualları vardır və bu liturgiyada da öz əksini tapıb. Bir sıra ölkələrdə, Pasxa artıq dini anlamını itirib və sadəcə bir tətil kimi, sekulyarlaşmış bir bayram kimi qeyd edilər.
İsanın ölməsinə və sonra da dirilməsinə inanmaq hər zaman məsihiliyin şərtlərindən biri olub. Bu hadisə Xristianlıqda məsihilərin ölümdən qurtuluşa ümid etməsinin əsasıdı. Ölümdən diriliş isə İsəvilikdə qurtuluşun bir parçası, başlanğıcı deməkdir, çünki ölüm bizim inancımıza görə insan övladına Tanrıya üsyan etməsindən sonra verilmiş cəzadı. İsa Məsihin dirilməsi ilə bu cəza ona inananlar üçün cəza olmaq özəlliyini itirir və əbədi qurtuluşa, dirilişə keçid, qapı olmaq xarakteri qazanır. İnsan ölür ki, olsun. Ölüm, oluma keçiddir. Ölümdən sonra Tanrı hüzurunda diriliş və əbədi yaşam vardır. İslamda və İudaizmdə İsa Məsihin ölümdən dirilməsi inkar olunar. İslamda inkar olunar ona görə ki, İslam İsa Məsihin ümumiyyətlə öldürülməsini inkar edir. Musəvilikdə rədd olunar ona görə ki, musəvilər İsa Məsihdə Tanrı təcəllasını qəbul etmirlər və onun ölümdən dirilməsi hadisəsini ya yerli-dibli inkar edərlər, ya da buna alternativ izahlar verərlər. İncillər bunlardan birini təsvir edir: musəvi kahinlərə görə, Məsihin ardıcılları onun bədənini oğurlayıblar və sonra da onun dirildiyini yaymağa başlayıblar.
Hər necəliyindən asılı olmayaraq bu bayram önəmlidir və inanclıların ümidini təzələyir. Ateistlər və naturalist dünyagörüşünə inananlar üçün əlbəttə İsa Məsihin ölümdən dirilməsini ciddi məsələ kimi qoymaq özü gülüncdü: möcüzə baş vermir, möcüzəyə bənzər hadisələrin mütləq bir rasional izahı vardır, və təbiət qanunları çərçivəsində də hələ ki kimsə ölümdən dirilməyib. Beləcə İsa Məsihin dirilişi haqq-hesabı bir xürafatdı onlara görə. Odur ki, bu haqq-hesab ancaq inanclılar üçün az-çox önəm qazana bilər. Isəvi, Musəvi ya musəlmanlardan kimin haqqlı olub-olmaması isə yəqin ki, Tanrının sonuncu günündə bəlli olacaq.
Məsihin ölümdən dirilməsi ona pənah gətirən insanların onun timsalında ölümdən oluma keçidini anladır. Bayramın özünə görə ritualları vardır və bu liturgiyada da öz əksini tapıb. Bir sıra ölkələrdə, Pasxa artıq dini anlamını itirib və sadəcə bir tətil kimi, sekulyarlaşmış bir bayram kimi qeyd edilər.
İsanın ölməsinə və sonra da dirilməsinə inanmaq hər zaman məsihiliyin şərtlərindən biri olub. Bu hadisə Xristianlıqda məsihilərin ölümdən qurtuluşa ümid etməsinin əsasıdı. Ölümdən diriliş isə İsəvilikdə qurtuluşun bir parçası, başlanğıcı deməkdir, çünki ölüm bizim inancımıza görə insan övladına Tanrıya üsyan etməsindən sonra verilmiş cəzadı. İsa Məsihin dirilməsi ilə bu cəza ona inananlar üçün cəza olmaq özəlliyini itirir və əbədi qurtuluşa, dirilişə keçid, qapı olmaq xarakteri qazanır. İnsan ölür ki, olsun. Ölüm, oluma keçiddir. Ölümdən sonra Tanrı hüzurunda diriliş və əbədi yaşam vardır. İslamda və İudaizmdə İsa Məsihin ölümdən dirilməsi inkar olunar. İslamda inkar olunar ona görə ki, İslam İsa Məsihin ümumiyyətlə öldürülməsini inkar edir. Musəvilikdə rədd olunar ona görə ki, musəvilər İsa Məsihdə Tanrı təcəllasını qəbul etmirlər və onun ölümdən dirilməsi hadisəsini ya yerli-dibli inkar edərlər, ya da buna alternativ izahlar verərlər. İncillər bunlardan birini təsvir edir: musəvi kahinlərə görə, Məsihin ardıcılları onun bədənini oğurlayıblar və sonra da onun dirildiyini yaymağa başlayıblar.
Hər necəliyindən asılı olmayaraq bu bayram önəmlidir və inanclıların ümidini təzələyir. Ateistlər və naturalist dünyagörüşünə inananlar üçün əlbəttə İsa Məsihin ölümdən dirilməsini ciddi məsələ kimi qoymaq özü gülüncdü: möcüzə baş vermir, möcüzəyə bənzər hadisələrin mütləq bir rasional izahı vardır, və təbiət qanunları çərçivəsində də hələ ki kimsə ölümdən dirilməyib. Beləcə İsa Məsihin dirilişi haqq-hesabı bir xürafatdı onlara görə. Odur ki, bu haqq-hesab ancaq inanclılar üçün az-çox önəm qazana bilər. Isəvi, Musəvi ya musəlmanlardan kimin haqqlı olub-olmaması isə yəqin ki, Tanrının sonuncu günündə bəlli olacaq.
Onu bağışlamaq olarmı?
N.Kamalın yaxşı bir şeiri var: “Allahı bağışlama”. Xoşuma gəlir o şeir. Niyəsi də budur ki, ədəbi-poetik dəyəri bir yana, çox maraqlı bir teoloji haqq-hesaba toxunur. Ancaq Azərbaycan portallarında ara-sıra həmin şeirlə bağlı şərhlərdə çox fərqli və emosional bəzən də kinli fikirləri görürəm. Məncə həmin şeiri Azərbaycanın “ə zəbər ə” sistemi ilə çalışan mədrəsələrində və əgər xristian təhsil ocaqları varsa onlarda öyrətmək lazımdı – case study kimi. Case study sözünü necə tərcümə etmək olar...belə razılaşaq...olqu yönümlü öyrəti kimi. Olqu yönümlü öyrəti olaraqdan həmin şeir bir din xadimi və ya ümumiyyətlə dindar üçün mütləq maraq doğurmalıdı. Ona görə ki, həmin şeirdə bir çox dinlərin, çarpışdığı teoloji bir problemə toxunulur. Ola bilsin ki, N.Kamal həmin şeiri yazarkən əslində teoloji haqq-hesabla bağlı öz fikirlərini ifadə etdiyi heç ağlına gəlməyib. Ola bilsin ki, N.Kamal teodisiya sözünü də heç yerli-dibli eşitməyib. Ancaq psixoanalitika sözünü eşitməyən birisinin yazdıqları həmin yazıların psixoanalitik yöndən araşdırılmasına maneə olmadığı kimi, N.Kamalın da həmin sözü eşitməməsi onun şeirinin teoloji baxış bucağından tədqiqinə maneə olmamalıdır. Azərbaycanda zamanla ayaqlaşan, gərəkdiyi halda zamana qarşı duran, ağzını əyə-əyə ərəb-fars terminlərini binəva camaata sırımayan, ziyalı, mübahisə və müzakirə mədəniyyətinə malik, dərin və müstəqil fikir formalaşdıra bilən din xadimlərinin yetişdirilməsi üçün buna bənzər mədəni-ədəbi, şou-biznes, kütləvi mədəniyyət olayları mütləq teoloji-nöqteyi nəzərdən araşdırılmalı və dini təhsil müəssisələrində öyrədilməlidi. 7-8 əsr bundan öncə yazılmış dini traktatlarla müasir məsələləri dəyərləndirib adamların kafirliyi haqqında fitva verməzdən öncə, çağdaş dönəmin hadisə və hərəkatlarını elə bu dönəm insanının qavramları, metodları və vasitələri ilə anlamağı, öyrənməyi və ifadə etməyi bacarmaq lazımdı. Bunun üçün isə yalnız İbn Teymiyyədən və ya İohann Skotusdan oxumaq yetməz. Bunun üçün həm də ədəbi tənqiddən, müasir fəlsəfədən, çağdaş sosiologiyadan və s. və ia öyrənməyə gərək var.
Teodisiya iki sözün birləşməsindən yaranıb: Teos-Allah və dike-ədalət. Xristian teologiyasında bu söz Tanrının ədaləti postulatı ilə dünyadakı ədalətsizlikər və ədalət arasında münasibəti araşdıran sahəni bildirir. Tanrının ədaləti nədir? İnsanlığın başına gələn bu qədər ədalətsizlikərə Tanrı necə qatlanır? Ümumiyyətlə Tanrıya münasibətdə belə sualların qoyulması nə dərəcədə doğru-düzgündü? İnsanın ədaləti, Tanrı ədaləti və şər qavramı bir sosial gerçəklik kimi necə əlaqəyə girir? Konkret Həsənin, Hüseynin başına gələn bədbəxtliklərlə Allahın ədalətinin nə əlaqəsi ola bilər? Mənim qardaşımın günahı nə idi ki, Allah onun ölümünə izn verdi? Biz nə günahın yiyəsiydik ki, Xocalıda o qədər insanı itirdik? Ümumiyyətlə bunca faciələri yaşamaq üçün bizim mütlət günahkar olmamız gərəkdi? Xocalı çöllərində zorlanan beş yaşlı qızın başına bütün bunlar niyə gəlməliydi? Məgər Allah bütün bunları görmür? Heç belə Allaha ədalətli demək olar? Burda sualları dayandıraq və sizə soruşaq: belə suallar sizi düşündürüb? Əgər buna bəli cavabı versəniz, o zaman sizi təbrik etmək olar: siz teodisiya ilə artıq tanışsınız. N.Kamalın həmin şeirində buna bənzər məsələlər bir prizmadan, bir şəxsin düşüncəsindən süzülərək bir şəkildə, bir özünə bəlli məqsədlə əks olunur. Yoxsa haqq-hesab sadəcə pişiyin ölümü, sarının yerinə qara saç, küfr və s. deyil. Məncə həmin şeirlə bağlı dini baxımdan istər nəzəri, istərsə də sırf praktiki suallar qoymaq olar. Bəzilərini mən yazım, vaxtınız və marağınız olsa, siz düşünün.
1) Cəmiyyətdə yolverilən (nə olar) və yolverilməyənin (nə olmaz) münaqişəsi tabu və sıradan olan nəsnənin biri-birinə münasibəti bu şeirdə özünü göstərirmi? Göstərirsə, o zaman nədə və necə?
2) Şəxsin özünüifadə azadlığı xüsusən də sənət və incəsənət sahəsində cəmiyyətin və fərdlərin inanc və dəyərlərinə nəzərən bir sərhəddə malik olmalıdırmı? Olmalıdırsa niyə və necə? Sözügedən şeir belə məsələni aktuallaşdırırmı? Eyni sualı başqa şəkildə də qoymaq olar: cəmiyyət şəxsin özünüifadə azadlığına münasibətdə özünə necə və hansı şəkildə məhdudiyyət tanımalıdı?
3) Sözügedən şeir gerçəkdən belə bir məsələni sırf teoloji problem kimi qaldırırmı: Allahı bağışlamaq mümkündürmü? Tanrı və insan münasibətlərində bağışlamaq və bağışlanmaq birtəfərlimidir (Allah bağışlayır, insan bağışlanır, yoxsa həm insan da Allahı bağışlaya bilər?)?
Bu suallar əlbəttə şeirlə bağlı qoyulması mümkün məsələləri tükətmir.
Sadəcə demək istədiyim budur ki, çağdaş din xadimləri istər Xristian, istər müsəlman olsun, sosial-siyasi həyatda baş verənlərlə bağlı öyrənməli, öyrədilməli və sivil yollarla topluma, dinlərinə töhfə verməyi bacarmalıdırlar.
Teodisiya iki sözün birləşməsindən yaranıb: Teos-Allah və dike-ədalət. Xristian teologiyasında bu söz Tanrının ədaləti postulatı ilə dünyadakı ədalətsizlikər və ədalət arasında münasibəti araşdıran sahəni bildirir. Tanrının ədaləti nədir? İnsanlığın başına gələn bu qədər ədalətsizlikərə Tanrı necə qatlanır? Ümumiyyətlə Tanrıya münasibətdə belə sualların qoyulması nə dərəcədə doğru-düzgündü? İnsanın ədaləti, Tanrı ədaləti və şər qavramı bir sosial gerçəklik kimi necə əlaqəyə girir? Konkret Həsənin, Hüseynin başına gələn bədbəxtliklərlə Allahın ədalətinin nə əlaqəsi ola bilər? Mənim qardaşımın günahı nə idi ki, Allah onun ölümünə izn verdi? Biz nə günahın yiyəsiydik ki, Xocalıda o qədər insanı itirdik? Ümumiyyətlə bunca faciələri yaşamaq üçün bizim mütlət günahkar olmamız gərəkdi? Xocalı çöllərində zorlanan beş yaşlı qızın başına bütün bunlar niyə gəlməliydi? Məgər Allah bütün bunları görmür? Heç belə Allaha ədalətli demək olar? Burda sualları dayandıraq və sizə soruşaq: belə suallar sizi düşündürüb? Əgər buna bəli cavabı versəniz, o zaman sizi təbrik etmək olar: siz teodisiya ilə artıq tanışsınız. N.Kamalın həmin şeirində buna bənzər məsələlər bir prizmadan, bir şəxsin düşüncəsindən süzülərək bir şəkildə, bir özünə bəlli məqsədlə əks olunur. Yoxsa haqq-hesab sadəcə pişiyin ölümü, sarının yerinə qara saç, küfr və s. deyil. Məncə həmin şeirlə bağlı dini baxımdan istər nəzəri, istərsə də sırf praktiki suallar qoymaq olar. Bəzilərini mən yazım, vaxtınız və marağınız olsa, siz düşünün.
1) Cəmiyyətdə yolverilən (nə olar) və yolverilməyənin (nə olmaz) münaqişəsi tabu və sıradan olan nəsnənin biri-birinə münasibəti bu şeirdə özünü göstərirmi? Göstərirsə, o zaman nədə və necə?
2) Şəxsin özünüifadə azadlığı xüsusən də sənət və incəsənət sahəsində cəmiyyətin və fərdlərin inanc və dəyərlərinə nəzərən bir sərhəddə malik olmalıdırmı? Olmalıdırsa niyə və necə? Sözügedən şeir belə məsələni aktuallaşdırırmı? Eyni sualı başqa şəkildə də qoymaq olar: cəmiyyət şəxsin özünüifadə azadlığına münasibətdə özünə necə və hansı şəkildə məhdudiyyət tanımalıdı?
3) Sözügedən şeir gerçəkdən belə bir məsələni sırf teoloji problem kimi qaldırırmı: Allahı bağışlamaq mümkündürmü? Tanrı və insan münasibətlərində bağışlamaq və bağışlanmaq birtəfərlimidir (Allah bağışlayır, insan bağışlanır, yoxsa həm insan da Allahı bağışlaya bilər?)?
Bu suallar əlbəttə şeirlə bağlı qoyulması mümkün məsələləri tükətmir.
Sadəcə demək istədiyim budur ki, çağdaş din xadimləri istər Xristian, istər müsəlman olsun, sosial-siyasi həyatda baş verənlərlə bağlı öyrənməli, öyrədilməli və sivil yollarla topluma, dinlərinə töhfə verməyi bacarmalıdırlar.
Friday, August 28, 2009
Dinin araşdırılması haqqında
Ara-sıra virtual gündəliyə yazılan şərhlərdən bəlli olur ki, bəzi şeyləri aydınlaşdırmaq ehtiyacı var. Kiçicik bir yazı yazıb aydınlaşdırsam hər kəs üçün maraqlı olar düşündüm.
Çağdaş dönəmdə din, dinəbənzər sosial-siyasi, fəlsəfi təlimlər müxtəlif adlar, sahələr adı altında və fərqli metodlarla öyrənilir. Fəlsəfə və din qovşağında, dini fəlsəfə, din və psixologiya qovşağında din-inanc psixologiyası, din və sosiologiyanın, belə deyək, vusala yetişməsindən isə dinin sosiologiyası kimi sahələr boy atıb yetişib. Bundan başqa bir də dini təhsilin daxilində, yəni dini nöqteyi-nəzərdən sosial-siyasi, qeyri-dini fenomenlərin öyrənilməsinə də rast gəlinir. Bu mənada cəmiyyət dini nöqteyi-nəzərdən sosial teologiyada, çağdaş siyasi sistemlər və dinin bu barədə mövqeyi, yanaşması məsələləri siyasi teologiyada, Allahın varlığının sübutu mümkünlüyü və onun arqumentləri isə fəlsəfi teologiyada araşdırılır.
İcazənizlə, burda kiçik bir haşiyə çıxım. Birincisi, din və buna bənzər gerçəklik hallarının məhz bu şəkildə, yəni bölünərək bu və ya digər sahədə öyrənilməsi maarifçilikdən sonrakı elmi qavramların və elm anlayışının nəticəsidi. Xüsusən də 19-20-ci əsrlərdə dinlə bağlı araşdırmaların bu cür müxtəlifləşməsi və parçalanması və s. görülür. İkincisi, sözügedən yanaşma daha çox Qərb ali təhsil ocaqlarında və Xristianlıqla bağlı baş verir. Səbəbi də budur ki, Qərbin təhsil müəssisələrində dinlə bağlı istər dini baxış bucağından, istərsə də qeyri-dini, sekulyar baxış bucağından araşdırmalar sərbəst aparılır və kimsəni bundan dolayı bombalayıb partlatmırlar. Belə mühitdə Xristianlığa fərqli yanaşmalar peyda olur, bundan Xristianlıq həm yararlanır həm də itirir. Müsəlman dünyasında isə Kəlam elminə Mişel Fukonun gətirə biləcəklərini araşdıran kimsəyə rast gəlməmişəm. Nitşenin dinlə bağlı yazdıqlarının İslam üçün ortaya qoyduqları, analitik fəlsəfədəki böhranın fiqh elminə təsiri və kimin bundan necə yararlanması hələ ki çox az görülür müsəlman dünyasındakı araşdırmalarda. Entoqrafik araşdırmaların gətirdiyi suallar və s. və ia ənənəvi islam bilimlərində çox az araşdırılır və bu da başa düşüləndi. İslam dünyasının az-çox açıq düşüncəli dini aydınları da qaçıb Qərbdə yazıb-yaradırlar. Hüseyn Nəsr, Tariq Ramadan, Muqtedar Khan və s. və ia bu qrupdandı. İndi Amerikada bəzi müsəlman ziyalıların yazdığı İslam Azadlıq Teologiyası haqqında kitablar da Xristianlıqdan Islam intellektual ənənəsinə təşrif buyurub.
Bununla nə demək istəyirəm? Bununla onu demək istəyirəm ki, sözü gedən bölgü və bu bölgünün gəlişməsi, keçirdiyi böhran, post-modernizmin gətirdiyi suallar və bundan qaynaqlanan hərəkatlar əsasən Qərbdə görülür. Yaxın və Orta Şərqin və ümumiyyətlə müsəlman dünyasının az-çox Qərbin təsirinə açıq hissələrində və ya belə təsiri bir şəkildə yaşamış ölkələrdə də bu az-çox görülə bilər. Türkiyədə, Azərbaycanda, Qazaxıstanda və s. bu kimi ölkələrdə yəqin razılaşarsınız ki, dinin öyrənilməsi Sudan, Yəmən, Səudiyyə Ərəbistanı kimi dövlətlərdə olduğundan daha açıqdır.
İndi qayıdaq əsas haqq-hesaba. 19-20-ci əsrdən başlayaraq Qərbdə dinin araşdırılmasında parçalanma baş verir. Iki əsas qrup ayrılır. 1) Sekulyar yanaşma. Bu yanaşmada din insan davranışı kimi, Allaha istinad etmədən öyrənilir. Dinşünaslıq, dinlər tarixi və s. adlarla keçən sahə burdan törəyir. Avropada bu axın, yanaşma Mirça Eliadanın adıyla bağlıdı. 2) Teologiya. Din binayi-qədimdən teologiyada öyrənilib. Teologiya Allahın varlığını qəbul edir və hər hansı dinin daxilində inkişaf edib o dinin normaları çərçivəsində Tanrı, varlıq, ibadət, həyatın anlamı, insan, praktika və s. məsələləri öyrənir. İslamda teologiyanın qarşılığı Kəlamdı deyilə bilər və ya Kəlamın Xristianlıqdakı qarşılığı qismən teologiyadır söylənə bilər. Bunların fərqləri barədə daha köhnə yazılara baxın. Ancaq teologiya ilə Dinşünaslığın fərqi barədə bir misal verim ki aydın olsun. Dinşünaslıqda dini prinsiplər ehkam kimi önəmli deyil. Məsələn, Məhəmməd peyğəmbərin Aişə ilə münasibətləri, İsa Məsihin Məcdəlli Məryəmlə münasibətləri Freydin libido nəzəriyyəsini tətbiq edərəkdən araşdırılar, riyaziyyatdakı oyunlar nəzəriyyəsini tətbiq edib, bir şeylər yazarlar. Halbuki İslam Kəlamında Məhəmməd peyğəmbərlə bağlı doqmalar araşdırmaların həddini müəyyən edir. Xristianlıqda vəziyyət buna yaxındı ancaq tam deyil. 20-ci əsrin əvvələrindən, özəlliklə də Protestant teologiyasında dinin din daxlində elmi araşdırmasına qoyulan məhdudiyyətlər zəiflədildi və indi dini demək olar ki, sərbəst araşdırmalar artıq normadır. Odur ki, Xristian teologiyasında siz İsa Məsihin, Tanrının mövcudluğu haqqında dini arqumentləri sərbəst, kimsənin sizə bomba qoyub partlatmayacağına böyük ehtimalla əmin olaraqdan araşdıra, tənqid edə və əsrlərin daşlaşmış təcrübəsini rədd edə bilərsiniz.
20-ci əsrin sonlarından başlayaraq dinin öyrənilməsində böhran yaşanır. Din anlayışının qurama olduğu söylənilir, dinşünaslıqda böhran güclənir və nəticədə teologiyaya maraq qeyri-dindar araşdırmaçılar arasında artır. Hazırda teologiya ilə, (söhbət genişləndirilmiş Məsihi teologiyasından gedir) dinşünaslığın qovuşması və s. kimi yanaşmalar da təklif edilir.
Bu bloqda mən hər iki sahənin özəlliklərinə diqqət edərəkdən yazmağa çalışıram. Daha çox Məsihi teologiyasının prinsip və qavramları mənim üçün önəmlidi, çünki dinşünaslıq və dinin sekulyar baxış bucağından araşdırılması inanclı birisi kimi məncə ikinci dərəcəli fəaliyyət sahəsidi. İslamla bağlı yazılarıma gəlincə, onları islam kəlamı və ya fiqhi və s. mövqeyindən yazmıram və İslam əhkamının prinsiplərini də qəbul etmək məcburiyyətində deyiləm. Onlara sayğı duyaraqdan yazmaq isə başqa bir məsələdi ki bunu da nəzərə alıram. Bundan başqa mənim yazılarım Məsihi teologiyasına daha çox çəkir nəinki ənənəvi İslam elmlərinə və ya metodlarına.
Çağdaş dönəmdə din, dinəbənzər sosial-siyasi, fəlsəfi təlimlər müxtəlif adlar, sahələr adı altında və fərqli metodlarla öyrənilir. Fəlsəfə və din qovşağında, dini fəlsəfə, din və psixologiya qovşağında din-inanc psixologiyası, din və sosiologiyanın, belə deyək, vusala yetişməsindən isə dinin sosiologiyası kimi sahələr boy atıb yetişib. Bundan başqa bir də dini təhsilin daxilində, yəni dini nöqteyi-nəzərdən sosial-siyasi, qeyri-dini fenomenlərin öyrənilməsinə də rast gəlinir. Bu mənada cəmiyyət dini nöqteyi-nəzərdən sosial teologiyada, çağdaş siyasi sistemlər və dinin bu barədə mövqeyi, yanaşması məsələləri siyasi teologiyada, Allahın varlığının sübutu mümkünlüyü və onun arqumentləri isə fəlsəfi teologiyada araşdırılır.
İcazənizlə, burda kiçik bir haşiyə çıxım. Birincisi, din və buna bənzər gerçəklik hallarının məhz bu şəkildə, yəni bölünərək bu və ya digər sahədə öyrənilməsi maarifçilikdən sonrakı elmi qavramların və elm anlayışının nəticəsidi. Xüsusən də 19-20-ci əsrlərdə dinlə bağlı araşdırmaların bu cür müxtəlifləşməsi və parçalanması və s. görülür. İkincisi, sözügedən yanaşma daha çox Qərb ali təhsil ocaqlarında və Xristianlıqla bağlı baş verir. Səbəbi də budur ki, Qərbin təhsil müəssisələrində dinlə bağlı istər dini baxış bucağından, istərsə də qeyri-dini, sekulyar baxış bucağından araşdırmalar sərbəst aparılır və kimsəni bundan dolayı bombalayıb partlatmırlar. Belə mühitdə Xristianlığa fərqli yanaşmalar peyda olur, bundan Xristianlıq həm yararlanır həm də itirir. Müsəlman dünyasında isə Kəlam elminə Mişel Fukonun gətirə biləcəklərini araşdıran kimsəyə rast gəlməmişəm. Nitşenin dinlə bağlı yazdıqlarının İslam üçün ortaya qoyduqları, analitik fəlsəfədəki böhranın fiqh elminə təsiri və kimin bundan necə yararlanması hələ ki çox az görülür müsəlman dünyasındakı araşdırmalarda. Entoqrafik araşdırmaların gətirdiyi suallar və s. və ia ənənəvi islam bilimlərində çox az araşdırılır və bu da başa düşüləndi. İslam dünyasının az-çox açıq düşüncəli dini aydınları da qaçıb Qərbdə yazıb-yaradırlar. Hüseyn Nəsr, Tariq Ramadan, Muqtedar Khan və s. və ia bu qrupdandı. İndi Amerikada bəzi müsəlman ziyalıların yazdığı İslam Azadlıq Teologiyası haqqında kitablar da Xristianlıqdan Islam intellektual ənənəsinə təşrif buyurub.
Bununla nə demək istəyirəm? Bununla onu demək istəyirəm ki, sözü gedən bölgü və bu bölgünün gəlişməsi, keçirdiyi böhran, post-modernizmin gətirdiyi suallar və bundan qaynaqlanan hərəkatlar əsasən Qərbdə görülür. Yaxın və Orta Şərqin və ümumiyyətlə müsəlman dünyasının az-çox Qərbin təsirinə açıq hissələrində və ya belə təsiri bir şəkildə yaşamış ölkələrdə də bu az-çox görülə bilər. Türkiyədə, Azərbaycanda, Qazaxıstanda və s. bu kimi ölkələrdə yəqin razılaşarsınız ki, dinin öyrənilməsi Sudan, Yəmən, Səudiyyə Ərəbistanı kimi dövlətlərdə olduğundan daha açıqdır.
İndi qayıdaq əsas haqq-hesaba. 19-20-ci əsrdən başlayaraq Qərbdə dinin araşdırılmasında parçalanma baş verir. Iki əsas qrup ayrılır. 1) Sekulyar yanaşma. Bu yanaşmada din insan davranışı kimi, Allaha istinad etmədən öyrənilir. Dinşünaslıq, dinlər tarixi və s. adlarla keçən sahə burdan törəyir. Avropada bu axın, yanaşma Mirça Eliadanın adıyla bağlıdı. 2) Teologiya. Din binayi-qədimdən teologiyada öyrənilib. Teologiya Allahın varlığını qəbul edir və hər hansı dinin daxilində inkişaf edib o dinin normaları çərçivəsində Tanrı, varlıq, ibadət, həyatın anlamı, insan, praktika və s. məsələləri öyrənir. İslamda teologiyanın qarşılığı Kəlamdı deyilə bilər və ya Kəlamın Xristianlıqdakı qarşılığı qismən teologiyadır söylənə bilər. Bunların fərqləri barədə daha köhnə yazılara baxın. Ancaq teologiya ilə Dinşünaslığın fərqi barədə bir misal verim ki aydın olsun. Dinşünaslıqda dini prinsiplər ehkam kimi önəmli deyil. Məsələn, Məhəmməd peyğəmbərin Aişə ilə münasibətləri, İsa Məsihin Məcdəlli Məryəmlə münasibətləri Freydin libido nəzəriyyəsini tətbiq edərəkdən araşdırılar, riyaziyyatdakı oyunlar nəzəriyyəsini tətbiq edib, bir şeylər yazarlar. Halbuki İslam Kəlamında Məhəmməd peyğəmbərlə bağlı doqmalar araşdırmaların həddini müəyyən edir. Xristianlıqda vəziyyət buna yaxındı ancaq tam deyil. 20-ci əsrin əvvələrindən, özəlliklə də Protestant teologiyasında dinin din daxlində elmi araşdırmasına qoyulan məhdudiyyətlər zəiflədildi və indi dini demək olar ki, sərbəst araşdırmalar artıq normadır. Odur ki, Xristian teologiyasında siz İsa Məsihin, Tanrının mövcudluğu haqqında dini arqumentləri sərbəst, kimsənin sizə bomba qoyub partlatmayacağına böyük ehtimalla əmin olaraqdan araşdıra, tənqid edə və əsrlərin daşlaşmış təcrübəsini rədd edə bilərsiniz.
20-ci əsrin sonlarından başlayaraq dinin öyrənilməsində böhran yaşanır. Din anlayışının qurama olduğu söylənilir, dinşünaslıqda böhran güclənir və nəticədə teologiyaya maraq qeyri-dindar araşdırmaçılar arasında artır. Hazırda teologiya ilə, (söhbət genişləndirilmiş Məsihi teologiyasından gedir) dinşünaslığın qovuşması və s. kimi yanaşmalar da təklif edilir.
Bu bloqda mən hər iki sahənin özəlliklərinə diqqət edərəkdən yazmağa çalışıram. Daha çox Məsihi teologiyasının prinsip və qavramları mənim üçün önəmlidi, çünki dinşünaslıq və dinin sekulyar baxış bucağından araşdırılması inanclı birisi kimi məncə ikinci dərəcəli fəaliyyət sahəsidi. İslamla bağlı yazılarıma gəlincə, onları islam kəlamı və ya fiqhi və s. mövqeyindən yazmıram və İslam əhkamının prinsiplərini də qəbul etmək məcburiyyətində deyiləm. Onlara sayğı duyaraqdan yazmaq isə başqa bir məsələdi ki bunu da nəzərə alıram. Bundan başqa mənim yazılarım Məsihi teologiyasına daha çox çəkir nəinki ənənəvi İslam elmlərinə və ya metodlarına.
Protestantizmin əsas prinsipləri
Düşündüm, nədən yazım nədən yazmayım, belə qərara gəldim ki, Protestantları birləşdirən, daha doğrusu onun kökündə duran bəzi prinsipləri yazım. Ancaq öncə göz ataq görək, Protestantizm necə yaranıb. Ən qısa və ən ümumi şəkildə deyilsə, Protestantizm Avropada reformasiya ilə başlayır. Reformasiyanın başlanmasının bir çox siyasi-iqtisadi səbəbləri var. Sırf dini səbəb Roma kilisəsinin indulgensiya praktikasını bir qrup xristianların rədd etməsidi. Orta məktəbdən xatırlayırsınızsa, indulgensiya ölmüş insanların ruhunun bağışlanması üçün kilisəyə pul verilməsini nəzərdə tutan praktikaydı. Bu praktika ilə Alman teoloqu Martin Lüter razılaşmır və ona qarşı çıxır. Bundan sonra da kilisə sistemində islahatların aparılması ideyası ortalığı qarışdırır. Bu, təxminən 1517-20-ci ilərldə baş verir.
Protestantizm Reformasiya hərəkatıyla iç-içə oluşub və günümüzdə yayğın, saysız-hesabsız bölünmələri olan bir budaqdır. Bir qayda olaraq protestantların təməl saydığı prinsiplər aşağıdakılardır: 1) Əzəmət sadəcə Tanrı üçün – bu prinsip onu ifadə edir ki, insan həyatında və ümumiyyətlə yaşamda edilən hər şey insanın özünü deyil, məhz Tanrını, Yaradanın əzəməti üçündür və bütün möhtəşəmlik istər məqsəd, istərsə də haqq olaraqdan Allaha şamil edilməlidi. 2) Yalnız Lütf vasitəsilə. Bu prinsip onu anladır ki, insanı günahlarından xilas edən və onun Tanrıya yaxınlaşdıran insanın əməlləri deyil, Tanrının Lütfkarlığıdı. Onun lütfkarlığı insanın qurtuluşunda həlledici rola malikdi. Tanrı önündə öz əməllərinə güvənərəkdən, sanki Tanrı insana borcluymuş kimi ondan qurtuluş və ədalət tələb etmək mümkün deyil, çünki biz hər nə qədər çalışsaq da təbiətimizdəki günahkarlıq əməllərimizi puç edir və yalnız Tanrı Lütfkarlığı insanı qurtarır. 3) Yalnız inancla. Bu prinsip insanın inancının onun qurtuluşu üçün əməllərindən önəmli olduğunu ifadə edir. İnsanın Tanrı tərəfindən bağışlanması onun əməllərindən qaynaqlanmır – Tanrının İsa Məsihdə insanlara bağışladığı qurtuluş hədiyyəsini ancaq inancla qəbul edərlər. Tanrının İsa Məsihdə insanı təmizə çıxarmasına inanc onun qurtuluşuna səbəb olur. 4) Yalnız İsa Məsihdə. Bu prinsip insanın qurtuluş üçün İsa Məsihin gərəkən qurban kimi özünü verdiyinin yetərli olmasını vurğulayır. Roma Papasının indulgensiyasına, övliyaların dualarına, öz əməllərinizlə qurtuluşa qovuşmaq məqsədilə çalışmanıza ehtiyac yoxdu. 5) Yalnız Müqəddəs Yazılar vasitəsilə. Bu prinsip o deməkdir ki, sizin qurtuluşunuz üçün mərkəzi və zəruri qaynaq Müqəddəs Kitabdı. Mütləq bir kilisəyə üzv olmaq, əlavə adət və ənənələrə riayət etmək mümkündü ancaq zəruri deyil. Bibliya özü-özünü şərh edən kitab kimi digər institutları əvəz edir.
Diqqət etdinizsə, “yalnız” sözü çox işlənir bu prinsiplərdə. Səbəbini anlamaq üçün Protestantizmin yarandığı kontekstdə baxmaq gərəkir. “Yalnız” sözü ondan irəli gəlir ki, Reformasiyadan öncəki dönəmdə katolik kilisə insanların qurtuluşu üçün çoxlu əlavə qayda və şərtlər müəyyənləşdirmişdi. Məsələn, qurtuluş üçün kilisəyə getmək və kilisənin qoyduğu qaydalara riayət etmək, Roma Papasına tabe olmaq istənilirdi. Protestantlarsa bununla razılaşmırlar və yalnız Müqəddəs Yazıların yetərliliyini, indulgensiyaya qatılmaq və kilisə qaydalarına riayət etmək əvəzinə yalnız İsa Məsihdə Tanrı təcəllasına inanmağın önəmliliyin vurğulayırlar. Bundan başqa bəzi prinsiplərin yanlış anlaşılma ehtimalı görülür. Məsələn yalnız inancla prinsipini oxuyan biri, əgər prinsipin arxasında nə durduğunu bilmirsə bunu Allaha inanıb istədiyini etmək, tövbə etmədən yaşamaq və istədiyi kimi hərəkət edib qurtulacağına inanmaq kimi şərh edə bilər. Belə deyil. Protestantlar canlı inanc və ölü inanc qavramlarını ayırırlar. Ölü inanc Allaha inandığını düşünən lakin inancına uyğun yaşamayanın inancıdı. Beləsi qurtulacağını düşünsə də, Bibliyanın öyrətdiyi kimi, Müqəddəs Ruhdan təsirlənib “meyvə gətirmədiyindən”, onların inancları ölüdü. Meyvə əməli anladır. Tanrıya gerçəkdən inanan birisi və yalnız inancı vasitəsilə qurtulacağına güvənən insan meyvə verməlidi, yəni Tanrının qurtuluş hədiyyəsinə uyğun yaşamalıdı. Təvazökar, dua edən, ümidli, sevgi dolu, mərhəmətli və s. və ia olmalıdı. Bunları həyata keçirən insanın inancı diridi, canlıdı. Ancaq meyvə verən insanı qurtaran etdikləri deyil inancıdı. Çünki o inanaraqdan belə yaşayır. Belə yaşamır ki, inanıb qurtarışa varsın. Başqa sözlə deyilsə, sizin inancınız hərəkətləriniz üzərində üstünlüyə malikdi və bu o deməkdi ki, inancınız hərəkətlərinizi törədir (hərərkətlərinizin inancınıza təsir etməsi inkar olunmaz, ancaq vurğu əməlin üzərində deyil, inancın üzərindədi). Yalnız inancla prinsipi həm də onu anladır ki, konkret qaydalara bağlanaraqdan qurtuluş əldə edilməz. Yəni səhər saat 6-da namaz qılım, yoxsa cəhənnəmə gedərəm deyə bir qayda sizi qurtarmaz. Əgər o qaydaya bağlılıq içdən gəlirsə, ona riayət etmək mümkündür, lakin önəmli olan qayda deyil, ona rəvac verən prinsipdir. Qaydanı dəyişmək, modifikasiya etmək olar, əsas odur ki, içdəki prinsip və qırım sabit olsun.
Bütün prinsiplərin arxasında beləcə bir bilgi yatır və dərinə getmək istəyən araşdırıb bunu çıxara bilər. Mənim vurğulamaq istədiyim budur ki, əgər ilk baxışdan bu prinsiplər səs vermirsə, bir az dərinə getməyə çalışın. Arxasında sizə səs verən çox şey ola bilər.
Protestantizm Reformasiya hərəkatıyla iç-içə oluşub və günümüzdə yayğın, saysız-hesabsız bölünmələri olan bir budaqdır. Bir qayda olaraq protestantların təməl saydığı prinsiplər aşağıdakılardır: 1) Əzəmət sadəcə Tanrı üçün – bu prinsip onu ifadə edir ki, insan həyatında və ümumiyyətlə yaşamda edilən hər şey insanın özünü deyil, məhz Tanrını, Yaradanın əzəməti üçündür və bütün möhtəşəmlik istər məqsəd, istərsə də haqq olaraqdan Allaha şamil edilməlidi. 2) Yalnız Lütf vasitəsilə. Bu prinsip onu anladır ki, insanı günahlarından xilas edən və onun Tanrıya yaxınlaşdıran insanın əməlləri deyil, Tanrının Lütfkarlığıdı. Onun lütfkarlığı insanın qurtuluşunda həlledici rola malikdi. Tanrı önündə öz əməllərinə güvənərəkdən, sanki Tanrı insana borcluymuş kimi ondan qurtuluş və ədalət tələb etmək mümkün deyil, çünki biz hər nə qədər çalışsaq da təbiətimizdəki günahkarlıq əməllərimizi puç edir və yalnız Tanrı Lütfkarlığı insanı qurtarır. 3) Yalnız inancla. Bu prinsip insanın inancının onun qurtuluşu üçün əməllərindən önəmli olduğunu ifadə edir. İnsanın Tanrı tərəfindən bağışlanması onun əməllərindən qaynaqlanmır – Tanrının İsa Məsihdə insanlara bağışladığı qurtuluş hədiyyəsini ancaq inancla qəbul edərlər. Tanrının İsa Məsihdə insanı təmizə çıxarmasına inanc onun qurtuluşuna səbəb olur. 4) Yalnız İsa Məsihdə. Bu prinsip insanın qurtuluş üçün İsa Məsihin gərəkən qurban kimi özünü verdiyinin yetərli olmasını vurğulayır. Roma Papasının indulgensiyasına, övliyaların dualarına, öz əməllərinizlə qurtuluşa qovuşmaq məqsədilə çalışmanıza ehtiyac yoxdu. 5) Yalnız Müqəddəs Yazılar vasitəsilə. Bu prinsip o deməkdir ki, sizin qurtuluşunuz üçün mərkəzi və zəruri qaynaq Müqəddəs Kitabdı. Mütləq bir kilisəyə üzv olmaq, əlavə adət və ənənələrə riayət etmək mümkündü ancaq zəruri deyil. Bibliya özü-özünü şərh edən kitab kimi digər institutları əvəz edir.
Diqqət etdinizsə, “yalnız” sözü çox işlənir bu prinsiplərdə. Səbəbini anlamaq üçün Protestantizmin yarandığı kontekstdə baxmaq gərəkir. “Yalnız” sözü ondan irəli gəlir ki, Reformasiyadan öncəki dönəmdə katolik kilisə insanların qurtuluşu üçün çoxlu əlavə qayda və şərtlər müəyyənləşdirmişdi. Məsələn, qurtuluş üçün kilisəyə getmək və kilisənin qoyduğu qaydalara riayət etmək, Roma Papasına tabe olmaq istənilirdi. Protestantlarsa bununla razılaşmırlar və yalnız Müqəddəs Yazıların yetərliliyini, indulgensiyaya qatılmaq və kilisə qaydalarına riayət etmək əvəzinə yalnız İsa Məsihdə Tanrı təcəllasına inanmağın önəmliliyin vurğulayırlar. Bundan başqa bəzi prinsiplərin yanlış anlaşılma ehtimalı görülür. Məsələn yalnız inancla prinsipini oxuyan biri, əgər prinsipin arxasında nə durduğunu bilmirsə bunu Allaha inanıb istədiyini etmək, tövbə etmədən yaşamaq və istədiyi kimi hərəkət edib qurtulacağına inanmaq kimi şərh edə bilər. Belə deyil. Protestantlar canlı inanc və ölü inanc qavramlarını ayırırlar. Ölü inanc Allaha inandığını düşünən lakin inancına uyğun yaşamayanın inancıdı. Beləsi qurtulacağını düşünsə də, Bibliyanın öyrətdiyi kimi, Müqəddəs Ruhdan təsirlənib “meyvə gətirmədiyindən”, onların inancları ölüdü. Meyvə əməli anladır. Tanrıya gerçəkdən inanan birisi və yalnız inancı vasitəsilə qurtulacağına güvənən insan meyvə verməlidi, yəni Tanrının qurtuluş hədiyyəsinə uyğun yaşamalıdı. Təvazökar, dua edən, ümidli, sevgi dolu, mərhəmətli və s. və ia olmalıdı. Bunları həyata keçirən insanın inancı diridi, canlıdı. Ancaq meyvə verən insanı qurtaran etdikləri deyil inancıdı. Çünki o inanaraqdan belə yaşayır. Belə yaşamır ki, inanıb qurtarışa varsın. Başqa sözlə deyilsə, sizin inancınız hərəkətləriniz üzərində üstünlüyə malikdi və bu o deməkdi ki, inancınız hərəkətlərinizi törədir (hərərkətlərinizin inancınıza təsir etməsi inkar olunmaz, ancaq vurğu əməlin üzərində deyil, inancın üzərindədi). Yalnız inancla prinsipi həm də onu anladır ki, konkret qaydalara bağlanaraqdan qurtuluş əldə edilməz. Yəni səhər saat 6-da namaz qılım, yoxsa cəhənnəmə gedərəm deyə bir qayda sizi qurtarmaz. Əgər o qaydaya bağlılıq içdən gəlirsə, ona riayət etmək mümkündür, lakin önəmli olan qayda deyil, ona rəvac verən prinsipdir. Qaydanı dəyişmək, modifikasiya etmək olar, əsas odur ki, içdəki prinsip və qırım sabit olsun.
Bütün prinsiplərin arxasında beləcə bir bilgi yatır və dərinə getmək istəyən araşdırıb bunu çıxara bilər. Mənim vurğulamaq istədiyim budur ki, əgər ilk baxışdan bu prinsiplər səs vermirsə, bir az dərinə getməyə çalışın. Arxasında sizə səs verən çox şey ola bilər.
Subscribe to:
Posts (Atom)