Monday, December 28, 2009

bap-balaca yeniliklər


Son günlər iki qara xəbər biri-birinə qarışıb. Birincisi budur ki, azəribloq-da yenə də problem var və sayt çalışmır. Ona görə də o biri bloquma girəmmirəm. İkincisi də budur ki, keçən həftə kompüterimdə virus tapılıb və kompüteri “müalicəyə” göndərdiyimə görə, indi özüm kompütersizəm. Ona görə də gündəliyə heç nə yaza bilmirəm. Daha bir neçə gün belə keçməlidi.

Monday, December 21, 2009

Yazının Yozumu: yanaşım başlanışı




Müqəddəs kitabı yozmaq və ya şərh etməyi bacarmaq zahirdən asan görünsə də daxildən çətin və dərinə gedildikdə alışqanlıq, öyrənmək istəyən bir işdi. Bu elənişi (eləmək –eləniş = fəaliyyət) öyrənmək üçün iki ana anlayışa göz ataq. Bunun biri içdən başlanış, digəri isə çöldən başlanışdı. Hər ikisi bir arada Müqəddəs Kitaba yanaşmağımızın hardan və necə başlandığını anladır. Gəlin bu başlanğıca yanaşım başlanışı deyək. Yanaşım başlanışında önəmli olan Müqəddəs Kitabı anlamaq üçün ona hansı baxış bucağından ilk addımı atacağımızıdı.

Monday, December 14, 2009

Gəliş: insanın vəhyləşməsi, vəhyin insaniləşməsi



Bu günlərdə kilisələr dünyanın dörd bir yanında İsa Məsihin, yəni Tanrı Oğlunun və Tanrının gəlişini (Advent) qeyd edirlər. Təxminən son iki həftədir ki, mən də istər-istəməz bayram əhval ruhiyyəsinə köklənirəm. İsa Məsihin doğuluşu Tanrı Sözünün insaniləşməsi, bəşəriləşməsi və doğulub bizim aramızda yaşamasını anladır. Bu, İsa Məsihin birinci gəlişidi. Ölümündən və Dirilişindən sonra Tanrı Sözü bizlərə söz verib ki, bir daha dönəcək və o sözdə də özünü bizə verib. Ancaq Ruhi – Rəvan hər zaman onu bizim içimizə sindirir və İsa Məsih davamlı olaraq bizimlədir. Küçədə sizə uzanan dilənçi ovucunda, kasıbın qətiyyətsiz yerişində, fahişənin saxta və faciə dolu təbəssümündə İsa Məsihin Surətini görsəniz, qorxmayın. Günahkarlarla yeyib-içən, onların evinə gedib onlara ümid verən, xəstələrə şəfa verib onları ayağa qaldıran, kasıb-kusubu yedirib-doyuran İsa Məsih sizə hər halda gözəl saraylardan, lap elə hündür kilisə qüllələrindən gülümsəməz.

Tuesday, December 8, 2009

Tanrı Gözləri




Göy üzü,
Tanrının gözləriylə dolub.
İşıldayır, sayrışır, göz vurur.
Hər yerdə, bir yerdə
O yerdə və
Heç yerdə
Onun gözləri.

Thursday, December 3, 2009

Ədalət üçün tanıqlıq: başlanğıca dönüş - 4

Ədalətlə bağlı cızma-qırmızılarımızı bitirmək vaxtı gəldi. Bir-iki sözlə ədaləti öz axınına buraxalım. Ədalət üçün tanıqlıq sonsuz bir axıntı kimidi. Onun başlanğıcı və sonu yoxdu. Hər bir isəvi doğuluşundan ədalət üçün tanıqlıq etmək işini Tanrıdan əmanət alır və buna uyğun yaşamağa çalışmalıdı. Bu bir İlahi işidi və içimizdəki ədalət naləsi bunu ömrümüz boyu bizə xatırladır. Başqalarından ədalət istəyərik, başqalarının başqalarına qarşı ədalətsizliyinə qəzəblənərik. Bəzən ümidsizləşərik, bəzən bir yerdə, bir məkanda kiçik bir ədalət qığılcımı görəndə içimizə ümid dolar. Bütün bunlar bizə ədaləti xatırladar. Ancaq çox azımız ona diqqət yetirir, ədaləti düşünülmüş, ardıcıl yaşamağa can atdığımız prinsiplərə çevirir.

Friday, November 27, 2009

Qurban Bayramı


Əziz müsəlman qardaş və bacılar. Hamınızın qurban bayramını təbrik edirəm və hamınızın dualarının qəbul olunmasını arzulayıram. Allah könlünüzcə versin! Təəssüf ki, hökumətin bu arada Fatimeyi-Zəhra məscidinin sökülməsinə qol qoyması heç də Qurban Bayramına yaraşan hədiyyə deyil. İnanmaq istəyirəm ki, üzümüzə gələn yeni ildə Azərbaycandakı müsəlman icmaları ilə hökumət arasındakı münasibətlər az-çox məcraya düşəcək və qarşılıqlı anlaşma yaranacaq. Hamınıza uğurlar.

Wednesday, November 25, 2009

Haqqın Çağrısı


Müqəddəs Kitabda ədalət mövzusunda bol-bol mülahizələr var. Bunların bəziləri hekayət, bəziləri şeir, digərləri isə məruzəyə bənzər şəkildə təqdim edilir. Bu mövzuya yanaşma da zəngidir. Məsələn, aşağıdakı məzmurda (məzmur 58) ədalət məsələsi, ədalətsizlərə müraciət bir ağı kimi verilir. Dolayısıyla bu, haqqı tapdanmışn haqqı tapdayana müraciəti və qarğışıdı. Daha bir nüans. Tərcümə mənim deyil. Azerincil.net səhifəsindən almışam və dəqiqliyindən əmin deyiləm.

Friday, November 20, 2009

Ədalət üçün tanıqlıq: ədalətin yolu - 3




İlahi Tapınağı olmaq bir özəllik kimi həm də ədalətsizliyə qarşı durmağı içərir. Ona görə yox ki, biz özümüz ədalətsizlik etmirik və İsa Məsihə inandıqdan sonra, onun vasitəsiylə Müqəddəs Ruhda Ataya döndüyümüz zaman bütün günahlardan uzaqlaşırıq və heç vaxt ədalətsizliyə yuvarlanmırıq. Belə deyil. Məsihiliyin ana şərtlərindən biri insanın öz gücünə özünü çiysüdəmmişlikdən qurtara bilməyəcəyini tanımasıdı. Biz Məsihə inansaq da ara-sıra çiysüdəmmişlik öz işini görür. Deməli, İsa Məsihə inanmaq hələ ədalətsizlikdən, çiysüdəmmişlik təzahürlərindən biryolluq, birdəfəyə və tamamən qurtarmaq anlamına gəlmir. Bəs onda ədalət üçün tanıqlıq etmənin anlamı nədir? Ədalət üçün tanıqlıq etmək İsa Məsihin geri gələcəyinə və bir gün hər kəsin onun qarşısında durub mühakimə ediləcəyinə inancdan, bizim o mühakimədə Tanrı Tapınağı kimi sorğu-sual ediləcəyimizi anlamaqdan, bizim Müqəddəs Ruh vasitəsilə İsa Məsihi özümüzə sindirməyimizdən, onu həvari Paulos demiş, geyinməyimizdən doğan ümiddən başlayır. Biz Tanrı Tapınağı olmaq yetənəyini yaşamağa çalışdığımız üçün Tanrı adına, Tanrının başqalarına olan sevgisi üçün və Tanrının dəyər verdiyi bütün yaradılış üçün ədalətli olmağa çalışmalıyıq. 

Sunday, November 15, 2009

Ədalət üçün tanıqlıq: ədalətin nağılı - 2



İnsanın insana ədalətlə davranmasını zərurləşdirən nədir? Ədalətin köküdür. İnsan Müqəddəs Kitabın öyrətisinə görə Rəbbin, İlahinin surətində yaradılıb. Bu o deməkdir ki, onun dəyəri, həqiqi dəyəri, transsendental dəyəri İlahiyə münasibətdə gizlənib və bu münasibətdə açılır. İnsanlara qarşı ədalətli davranmaq zəruridir çünki biz İlahinin surətiylə davranırıq. Hər birimizdə İlahinin Surəti təkrarsız və bizim bir fərd kimi unikallığımızı da içinə alaraqdan açılmaq potensialına malikdi, çünki lap “Başlanğıc”da bu alnımıza belə yazılıb. Bunu rədd edə bilərsiniz, ancaq bundan kənarda insana ədalətli davranmağın zəruriliyini başqa heç bir yerdə, öyrəti də bu cür əsaslandıra bilməzsiniz. İnsana ədalətli davranmaq elə onun insanlığından, yəni İlahi Surətində yaradılmışlığından törəyir. Ədalət Rəbbdədir, İlahi haqqdır, həqiqət ədalətlidir və bu özəllik insanın xəmirinə qatılmış mayadı. Belədə, ədalət və ədalətli davranmaq kənardan insana qazandırılmış bir şey deyil. İlahinin Surətiylə necə davranmağımız dolayısı ilə İlahinin əl işinə və özünə qarşı münasibətimizi gözlər önünə sərgiləyir.

Tuesday, November 10, 2009

Ədalət üçün tanıqlıq: ədalətin dili - 1






Ədalət üçün tanıqlıq etmək İsəvilərin Tanrıcıl borcudu. Bir Azərbaycanlı üçün bu tanıqlığın köklərini iki yolla açmaq olar: 1) Dillə, 2) İlahi Öyrətisiylə – müqəddəs kitabdan, tarixi təcrübədən, çağdaş teologiyadan və s.
Ədalət əldən sürüşüb düşən balıq kimi bir şeydi. Onu tutmaq olar, ancaq onu sudan çıxarsanız canı çıxacaq. Sudan çıxarsanız, çırpınacaq, can verəcək, əlinizdən qurtulmağa çalışacaq. Onu zatən sudan çıxarmaqla öldürürsünüz. Onu suda əlinizdə tutmaqla onun belə deyək, balıqlığını əlindən alırsınız: balıq axı üzməlidi, sizin suya salınmış əlinizdə yaşayacaq deyil ki. Balığı balıqlığında buraxmaq istəsəniz, ona baxmaqdan uzağa gedə bilməyəcəksiniz. Balıq ədalətin suyu onun konteksti, onun geniş fonudu. Buna görədir ki, ədalət əxlaq və hüquq, yerli adət və ənənələrlə, şəxsin bilavasitə içindəki ortamıyla sıx bağlıdı. Siz ədaləti mücərrədləşdirib ona anlayış verə bilərsiniz, ancaq bu halda ədaləti sudan çıxarırsınız - onun günlük insan münasibətlərindəki qaçınılmaz konkretliyini, yayğınlığını, ortamıyla ilişkisini öldürürsünüz. Odur ki, ədaləti elə ədalət kimi görmək istəsəniz onu öz suyunda buraxmağa məcbursunuz.


Mən ədaləti sudan çıxarıb ona anlayış vermək istəmirəm. Məndən öncə çoxları yazıb-pozub və hələ indiyə qədər də onun nə olduğunu tam bilən və açan yoxdu. Mən ən yaxşı halda ədaləti suda müşahidə edə bilərəm: misallar verməklə ədalətdən bir şeylər anladaram. Sizin bağınızda iş görmüş adama öncədən razılaşdığınız haqqı vermək ədalətdi. Sizin bağınızda iş görmüş və gördüyü işi artıqlamasıyla yerinə yetirmiş adama öncədən razılaşdığınızdan artıq ödəmək, hətta o istəməsə də belə, artıqlamasıyla yerinə yetirdiyi iş üçün ona işinə uyğun ödənc təklif etmək və bunu qəbul etməsi üçün cəhd etmək ədalətdi. Ac-yalavac, küçədə yatan kimsəsizə, İsa Məsih sənin günahların üçün ölüb söyləməyib də onun qalması, yatıb-qalxması üçün yer tapmaq və ya bu işdə ona yardım etmək ədalətdi. Əlinizdə yetərincə sübut olmadığı halda başqaları haqqında ağır nəticələr verə biləcək qərara varmaqdan çəkinmək ədalətdi. Düzgün və tutarlı əsaslarla cəzalandırılan birisinin cəzasını alması üçün çalışmaq ədalətdi. Ətrafınızdakıların haqqını yeməmək ədalətdi. Allahın heyvanlarıyla belə insafla davranmaq ədalətdi. Səhvini etiraf etmək, əxlaqi qəbul olunmaz əməli üçün üzr istəmək ədalətdi. Qısacası, insanla insan kimi davranmaq ədalətdi. Burda deyəsən bir az ümumiləşdirməyə və mücərrədləşdirməyə daldıq.
Ədalət sözünü dilimizdə anlatmaq üçün haqq sözünü də işlədirik. Ədalətli olan haqlıdı. Haqsız olan həm də ədalətsizdi. Haqq dilimizdə həm də həqiqət deməkdi. Haqqı demək həqiqəti söyləməkdi. Haqq həm də birisinin haqqı, yəni qazandığı və ya hər hansı başqa əsasla üzərində tutarlı iddiası olan bu və ya digər şəkildə davranmaq imkanını və ya başqalarından bir şəkildə davranışı istəmək imkanını da içərir. Belədə, ədalət haqq olur. Ancaq ədalət haqq olmaqla qalmır axı. Ədaləti haqla eyniləşdirmək və ya haqqı ədalətlə eynişlədirmək ədaləti həqiqətləşdirmək və həqiqəti də ədalətləşdirmək deməkdi. Həqiqət ədalətlidi. Ədalət həqiqətdi və ya həqiqidi. Ədalət həqqidi. Ədalətin haqqla, həqiqətlə qovuşması və ya əksinə haqqın, həqiqətin həm də ədalətliliyi bizi ədalətin İlahi ölçümünə gətirir. Haqq-ədalət həm də Tanrının adıdı. Tanrı haqlıdı və ya ədalətlidi. Haqq Tanrının istədiyi bir özəllikdi. Haqq həqiqətdirsə, və ya həqiqidirsə, o zaman o Tanrıdandır, çünki Tanrı özü həqiqidir, həqiqətdir. Tanrının istəyinə uyğun davranmağa və yaşamağa çalışan birisi haqq(ın)a uyğun yaşamaq istəyən başqasının haqqını yeməyən, haqqı yeyilənin haqqını yedirməməyə can atan həqiqət carçısıdı.
Beləcə, dilimiz haqq, həqiqət, ədalət və İlahini biri-birilə içləşdirir.
Bu isə havadan gəlmir və məncə dərin köklərə malikdi. Mənim axtardığım və tapdığım, qazıb çıxarmasam da su verib suvardığım, yetişdirdiyi həyat ağacından meyvəsini yemək istəsəm də indiyə qədər nübarını etmədiyim köklər Məsihilikdədi. Bəziləriniz etiraz edəcək. Deyəcəksiniz ki, haqq, həqiqət, ədalət, İlahi, Allah və s. hamısı Ərəb sözləridir, dilimizə ərəbcədən gəlir. Dilimizin ərəbcədən almaqla anlatdığı bu qavramlarda olsa-olsa müsəlmançılığın izi olar - burda Məsihiliyin nə işi var? Ikinicisi, bizim dilimiz İsəviliyi yaşamayıb: bu sözlərin anlatdığı qavramları İsəviliyə ilişkin necə anlatmaq olar? Axı onların arxasında Məsihilikdən bir şey durmur. Bir yerə qədər düz buyurursunuz əziz oxucu, başqa yerə qədər isə əyri. Düz deyirsiniz ki, dilimizdəki bu sözlər ərəbcədən alınmadı, bizim dilimiz İsəviliyi yaşamayan dildi və bu sözlərin arxasındakı qavramlarda da müsəlmançılığın izi ola bilər. Bununla razılaşıram. Ancaq bununla razılaşmıram ki, belə olması mənim əlimdən dilimizdəki bu mətləbləri Məsihilikdəki köklərlə bağlamaq fürsətini alır. Birincisi ona görə ki, ədalət hər nə qədər yerli, konkret, şərait suyunda hərəkət edib gözdən itsə də, milli adət-ənənə, əxlaq axınlarında əlimizdən balıq kimi sürüşüb çıxsa da, dil, tarix, ölkə, coğrafiya, siyasət, hüquq çaylarında və göllərində balıq kimi mövcudluğundan dolayı o adını çəkdiyim çay və göllərdən kənarda ölsə də balıq elə hər yerdə öz özəllikləriylə birlikdə balıqdı. Populist, tarixi ədalətin bərpasını çığırıb-bağıran insanlarda, gerçəkdən ağrı-acıya və əsassız basqıya tuş gələn məzlumlarda bu və ya digər şəkildə ədalət hissimi deyim, anlayışımı adlandırım, instinktimi söyləyim, qavramımı isimləndirim, intuisiyasımı çağırım, var: onu tutub saxlamaq çətindi, onu tam mücərrədləşdirmək olmur, ancaq onun mövcudluğunu tarix və insanlıq inkar etməz. Buna görə də, ərəbin dilimizdəki ədalətini, həqiqətini, haqqını, onların özlərinin yazı-pozularından çox şey öyrəndiyi yəhudinin yunanın teologiyasına bağlamaq normaldı. Qısacası, dilimizdəki ədaləti məsihiləşdirən (həm də) onun həryerdəliyidi (universallıq deyəcəyimə belə deyim). İkincisi, mən axı yazdım mən yaşamımızın lap “Başlanğıc”ında hamımızın qarşısına çıxan, ömür boyu köklərini aradığımız həyat ağacının köklərini tapmışam, ondan yazıram, Zəqqumun köklərindən deyil.






İndi dönək görək dilimizdəki haqqı, ədaləti, həqiqəti İsəvilikdəki köklərə necə calamaq olar. Mən bu kökün dörd qolundan danışacam. Onun birincisi İlahi Surətidi (İmago Dei), ikincisi, günahkarlığın həryerdəliyi və içdəliyidi, üçüncüsü Mükəmməl Surət və insanın Tapınaqlığı yetənəyi və dördüncüsü də Rəbbin bağışlamasına, sevgisinə və mərhəmətinə esxatoloji ümid və tanıqlıqdı. Qulağınıza əcaib gəlir bu sözlər? Eybi yox, düzələr. Əqlinizin toqqasını bərkidin, səbrinizi altdan geyindirib üstən qıfıllandırın, getdik.

Thursday, November 5, 2009

İnanışlı Gülməcə, Gülməcəli İnanış


Bir gülməcə eşitmişdim ya oxumuşdum, uzun illər bundan öncə. Deyilənə görə, bir gün Molla Nəsrəddinə camaat sual verir ki, ay Molla, dünya niyə əyri-üyrüdü? Molla cavab verir ki, bəs altı gündə yaradılan dünyadan nə gözləyirsiz?





Maraqlıdı, Bibliyaya görə, dünya altı gündə yaradılıb. Bu altı günün nə olduğunu və ümumiyyətlə nə demək olduğunu yəqin ki, Allahın özündən başqa heç kim düz-əməlli başlı bilmir. Bir çox müəlliflərin iddiasına görə altı gün bizim anladığımız kimi 6 gecə-gündüzü anlatmır və ümumiyyətlə Başlanğıc kitabında təsvir olunan yaradılış hekayəti yaradılışı hərfi deyil, poetik təsvir edir: həmin təsvirdə məqsəd Allahın kainatı necə yaratdığını insanlara məruzə etmək deyil, insanlara yaradılışın Rəbbdən gəldiyini, onun gözəlliyini və s. anlatmaqdı. Bunu əlbəttə qəbul etməyən xristianlar da var: bir qayda olaraq fundamentalist isəvilər Bibliyanı olduğu kimi hərfi-hərfinə, üzdə olan anlamıyla anlarlar və israr edərlər ki, Yaradan yeri-göyü doğrudan doğruya altı günə yaradıb.
Doğrusunu ancaq Gizlinlərin Qaynağı bilər. Məni bu kiçik hekayətdə, gülməcədə çəkən onun bizi anlamağa çağırdığı qat-qat anlamlardı. Əlbəttə hər qazan ordan bir anlam çıxarar, ancaq bu qədər kiçik, qısa bir gülməcədə insanların ordan anlam çıxartması üçün düşüncələrinə rəvac verən düşünümlər içləmək özü də bir bacarıqdı.
Dünya niyə əyri-üyrüdü? Sorunu genişləndirsək, dartsaq, ucundan tutub ucuzluğa getsək soruya-soru calamaq olar. Dünyada, yaradılışda niyə bu qədər forma, məkan, zaman, vaxt, səbəb, nəticə var? Niyə əzab sevincə, sevincə də ötəriyə qarışıb? Yəqin ona görə ki, Tanrı belə yaradıb. Yəqin belə yaradıb ki, insanlar sorsunlar. Yəqin insanların sormasını istəyib ki, onun yaradılışda buraxdığı izlərə çıxsınlar. Yəqin insanların o izlərə çıxmalarını istəyib ki, Mövcudatın Qütbünə yönəlsinlər. Yəqin o əbədi, Mütləq Qütbə yönəlmələrini istəyib ki, insanlar varlıq məhvərində dönüb-dolanıb qurtuluşa çatsınlar. Yəqin insanların qurtuluşa çatmasını istəyir çünki sonucda Sevgilər Qaynağının öz surətinə vermək istədiyi elə budu: Sevgi, mərhəmət, acıları bölüşmək... .

Friday, October 30, 2009

Hər şeyin vaxtı var


Müqəddəs Kitabın bir parçası olan Vaiz kitabında (Vaiz 3:1-13), vaxt, Tanrı və insanlarla bağlı maraqlı deyimlər var. Onlardan birini bura yazıram:

Hər şeyin öz vaxtı var, göylər altında hər işin öz vaxtı var:
Doğulmağın öz vaxtı var, ölməyin öz vaxtı. əkməyin öz vaxtı, kökündən çıxartmağın öz vaxtı.
Öldürməyin öz vaxtı, sağaltmağın öz vaxtı. Yıxmağın öz vaxtı, qurmağın öz vaxtı.
Ağlamağın öz vaxtı, gülməyin öz vaxtı. Yas tutmağın öz vaxtı, rəqs etməyin öz vaxtı.






Daş atmağın öz vaxtı, daş yığmağın öz vaxtı. Qucaqlaşmağın öz vaxtı, qucaqlaşmamağın öz vaxtı.

Axtarmağın öz vaxtı, itirməyin öz vaxtı. Saxlamağın öz vaxtı, atmağın öz vaxtı.
Yırtmağın öz vaxtı, tikməyin öz vaxtı. Susmağın öz vaxtı, danışmağın öz vaxtı.
Sevməyin öz vaxtı, nifrət etməyin öz vaxtı. Müharibənin öz vaxtı, sülhün öz vaxtı.
İşləyən adama zəhmət çəkib gördüyü işin nə faydası var?
Gördüm ki, bu işi üzərində zəhmət çəkmək üçün Allah insanlara verib.

Allah hər şeyi öz vaxtında gözəl yaratdı və əbədiyyəti də insanların ürəyinə qoydu. Hərçənd ki insan Allahın etdiyi işi əvvəldən axıra qədər anlaya bilməz.
Mən bilirəm ki, insan üçün şadlıq etməkdən və ömrü boyu xeyirxahlıq etməkdən yaxşı şey yoxdur.
Həm də hər kəsin yeyib-içməyi və gördüyü işdən zövq almağı Allahın bəxşişidir.

İndi payız gəlib və bu payız vaxtında mən də yavaş-yavaş payızlaşıram. Bakıda payız hər zaman mənə qəhvəyi, boz, palçıqlı rənglərlə qonaq gəlirdi. İndi payız mənə sarı, qırmızı, qızılı, bəzən də yaşıl rənglərlə gəlir. Payız mənə çox şeyləri xatırladır. Payızın vaxtı mənə insan həyatının payızını, təkrar-təkrar, fərqli şəkillərdə keçməsi gərəkən dönəmlərini anımsadır.
Azərbaycanda bir şeyin (böyük-kiçik) yerini bilmək, sözünün yerini bilmək, sözünün dalını-qabağını bilmək kimi bir deyim var. Diqqət edin ki, burda önəm, sözün önəmi, şeyin önəmi məkan konseptində ifadə edilir. Sözün yeri, sözün dalı və qabağı – bunlar məkanla, yerlə bağlı qavramlardı və sözə keçirilir.
Müqəddəs Kitabda isə bunlar həm də zamanla ifadə edilir. Əslində hər şeyin zamanı, öz vaxtı olduğu universaldı və bütün kültürlərdə fərqli şəkillərdə anladılmışdır. Evliliyin öz vaxtı var. 5-6 yaşında evlilik bizə absurd görünər fərqli səbəblərdən və o səbəblərdən biri də budur ki, 5-6 yaş evlilik yaşı deyil. 5-6 yaşda yetişmirlər. Bu vaxt evlilik vaxtı deyil.
Vaiz kitabı hikmət ənənəsinə aid edilən kitablardan hesab edilir və bu kitabda da vaxtdan, vaxtın önəmindən, hər şeyin vaxtının olmasından danışılması heç də təsadüfi deyil. Zamanın nəbzini tutmaq, həyatımızdakı zaman işarətlərini oxumaq, Tanrının açdığı fürsət qapılarından vaxtında keçmək və üzümüzə bağladığı sirli qapıların önündə çox ləngiməmək də yaşamımızın metafizik vaxtını anladır. Şərin önümüzə sərdiyi üzücü vaxtdan çıxmaq, keçmişi unutmasaq da onunla yaşamamaq, gələcəyi yaşamasaq da onu unutmamaq: hamısı vaxt, zaman və məkandı. Zamanı, vaxtı necə tutmaq olar? Ağlayacağınız vaxtı, sevinc və sevişmək vaxtınızdan necə ayırmaq olar?
Həyatınızdakı çox şeylərin vaxtını bilmək, tanımaq müdrikliyinizin bir parçasıdı.
Vaxtınız varmı?...

Monday, October 26, 2009

Azərbaycan Mədəniyyəti və Məsihilik - 3


Bəs mədəniyyətə tənqidi münasibət nə deməkdir və bunun Azərbaycanda İsəvilik haqq-hesabına nə aidiyyəti var? Öncəliklə bunu söyləyim, mədəniyyətə tənqidi münasibət mədəniyyətdə hər şeyi ağına-bozuna baxmadan tənqid etmək deyil. Mədəniyyətə tənqidi münasibət mədəni praktikanı Müqəddəs Kitabın, Məsihiliyin, tarixi, içtimai, şəxsi, elmi, fəlsəfi və əqli təcrübənin süzgəcindən keçirib dəyərləndirməklə ona məsihicə/bibləvi yanaşım (mövqe) oluşdurmaq deməkdi. Bir mədəni təcrübəni öncədən, düşünmədən və ruhən hiss etmədən yarğılamaq, almaq və ya rədd etmək mədəniyyətə bibləvi tənqidi münasibətin əksidi. Buna görə də mədəniyyətə tənqidi münasibət, mədəniyyətə düşünülmüş və özünə ayılmış (yəni mədəniyyət-obyektlə, ona münasibət formalaşdıran subyekt-düşünən arasındakı fərqi və bu fərqin formalaşdırılan münasibətə təsirini tanımaq) münasibət kimi də söylənə bilər (tənqidi münasibət sözü sizi dolaşdırırsa düşünülmüş münasibət sözünü işlətmək olar).

Müqəddəs Kitab bu cür yanaşmanı vurğulayır və tarixən ağlı başında, ürəyi sinəsində olan məsihilər də bu yanaşmanı Müqəddəs Kitabda görməyi bacarmışlar.

Bunun isə, Azərbaycanda İsəvilik haqq-hesabına düzünəqulu aidiyyəti var: həm nəzəri, həm də təcrübi. Ancaq öncə Azərbaycan mədəniyyəti haqda. Belə razılaşaq ki, Azərbaycan mədəniyyəti, Azərbaycanlıların ortaya çıxardığı və onları Azərbaycanlı kimi xarakterizə edən yaşam təcrübəsinə, onun ifadəsinə və nəsildən-nəsilə ötürülmə şəklinə deyilir. Bu anlayışın kökündə tavtologiya durduğunu özüm bəri başdan deyim. Ancaq bu anlayışın özəlliyi də elə bu tavtologiyadadı: Azərbaycanlı deyəndə ağlınıza nə gəlirsə, və o Azərbaycanlını Azərbaycanlı edən nədirsə, onları o mədəniyyət anlayışına daxil edin. Hər bir Azərbaycanlı şəxs-oxucu ciddi niyyətlə hər nə qədər fərqli şeyləri o mədəniyyət qavramına öz dünyagörüşündən, təcrübəsindən daxil etsə o daxil etdiyi elə o mədəniyyətin tərkib hissəsidi. Bu yolla sizin Azərbaycanlı kimi o ölkədə yaşadığınız şəxsi təcrübəniz də bu anlayışa girir: bütün ümumiliyi, içtimailiyi fərdiliyi və şəxsiliyi ilə birlikdə.

Bu bizim danışdığımız və sizin də qafanızdan və yaşantılarınızdan oluşdurduğunuz Azərbaycan mədəniyyəti və İsəvilik arasında tarixi əlaqə var. Azərbaycan mədəniyyətinin formalaşmasında tarixən İsəvilik iştirak edib. Özü də bir deyil, üç yolla: 1) sırf tarixi fakt baxımından, Azərbaycanda və ümumiyyətlə Azərbaycana çox yaxın ərazilərdə Xristianlıq olub və var. İslamdan öncə bu ölkədə Məsihilik vardı və bu inancın lal-daş şahidləri indiyə qədər də durur. Azərbaycan cəmiyyətinin bir parçası olan Udinlər bu tarixi faktın canlı şahidləridi. Xalq ədəbiyyatında da Məsihi, Xristian inancı az-çox gözə dəyir. Əsli və Kərəmdə Əslinin atası keşişdi, molla deyil. Klassik ədəbiyyata nəzər salın və Nəsiminin bir erməni gözəlinə həsr etdiyi qəzəl önyarğılarınızın ayağına ilişəcək. 2) Dinşünaslıq və tarixilik baxımından Azərbaycanda Məsihilik həm də İslam vasitəsilə mədəniyyətimizlə əlaqəyə girir. Unutmayaq ki, İslam və Məsihilik hər ikisi İbrahim dinidi və ya İbrahimdən gəldiyini iddia edir. Tarixi fakt isə budur ki, hər iki inanc semit mədəniyyətindən qaynaqlanır və yaxınlıqları var. Bundan başqa Məsihilikdən bir çox ideyalar, nüanslar, İslama və İslam vasitəsilə də Azərbaycan(lılar)a keçib (İynənin (yoxsa kəndirin?) gözündən keçən dəvəni xatırlayın). 3) Siyasi baxımdan yaxın tarixdə Azərbaycanın ruslar tərəfindən işğalı və Azərbaycana rusların köçü də bu dinin ölkəmizdəki mədəniyyətlə, siyasi ab-havayla, Azərbaycandakı Xristian obrazı və stereotipiylə əlaqəsinin bir yoludu. Bundan gələ biləcəyimiz ən qısa nəticə budur ki, Məsihilik Azərbaycan mədəniyyətinə ümumilikdə yad deyil. Əhdi-Ətiqdəki on nəsihətin günümüzdəki Azərbaycan mədəniyyətinə yaxınlığı, Yeni Əhddəki bir çox mədəni təcrübənin bizə yaxınlığı (qonaqpərvərlik onlardan biridi) bundan xəbər verir.

Ancaq bu əlaqə çox zəifdi, onu mədəniyyətin içində tapmaq üçün çox şeyləri alt-üst etmək lazımdı. Bu zəifliyin fərqli səbəbləri var, biri də budur ki, Azərbaycanda hakim din İslamdı, çoxluq az-çox müsəlmandı və məsihiliyin İslamdan qədim təsiri bu çoxluğun içində it-bata düşüb. Bu isə əslində Məsihiliyin Azərbaycan mədəniyyətinə yenidən, canlı və müsbət təsiri üçün ilginc təməllər yaradır. Bu canlı, yeni, müsbət təsir də Azərbaycan mədəniyyətinə İsəviliyin və məsihinin tənqidi və ya düşünülmüş münasibətidi. İcazənizlə, burda bir az yazını xırdalamağa (analiz mənasında) çalışaq. Bir yandan Məsihilik binayi-qədimdən Azərbaycanda olub, var və bu Azərbaycan mədəniyyətilə fərqli yollarla əlaqədədi. Başqa yandan da bu ilişki o qədər zəifdi ki, onu hər yerdə görmək, tanımaq olmur. Bu, bir yöndən İsəviliyi Azərbaycan mədəniyyətinə yaxınlaşdırır, ona doğmalaşdırır, digər yöndən isə Xristianlığı mədəniyyətin içində tam əritmir, mədəniyyətlə inanc arasındakı fərqi itirmir (İslamda olduğu kimi) və buna görə də Məsihiliyə Azərbaycan mədəniyyətindən fərqli, ondan az-çox məsafədə duran mənbə, qaynaq, vəhy və düşüncə olmaq fürsəti yaradır. Nəzər alaq ki, İsəviliyin bəzi yolverdiyi şeylər Azərbaycanın ümumi, ənənəvi, stereotipik və mərkəzdə olan mədəni praktikalarına tərs düşür: İsa Məsihin İlahiləşdirilməsi, donuz əti yemənin və şərab içmənin qadağan edilməməsi. Bu fürsət, bu fərqlilik və yaxınlıq da Məsihiyə və məsihiliyə Azərbaycan mədəniyyətinə tənqidi yanaşmağa təməl, haqq, imkan verir.

Bu tənqidi yanaşma yetənəyi nəzəri deyil, həm də praktikidi və hər bir məsihi bunu həyatında tətbiq edə bilər. Bu nə deməkdi? Bu o deməkdi ki, Azərbaycan mədəniyyətinin bir parçası saydığınız hər bir praktikanı, təcrübəni topdan almağa gərək yoxdu. İsəvilik ümumi özəllikləri, dəyərləri Azərbaycan mədəniyyətinə kəskin və diametral tərs düşməyən bir şeylər verir ki, onun vasitəsilə də bu mədəniyyətlə içdən ilişkiyə girib isəvi kimi tənqidi yanaşmaq, onu müsbətə doğru dəyişmək olar və öz yaşamımızda da inancımızın gözüylə bir şeyləri dəyişdirə bilərik. Məsələn, namus üstündə adam öldürmək kimi bir adətdən vaz keçmək istəyirsinizsə, Azərbaycanlılığınızı bir tərəfə qoyub bağışlamanın öldürməkdən, daşlamaqdan daha önəmli olduğunu anlayıb bunu edə bilərsiniz. Arvad daşlamaq, qıza əyri baxmaq üstündə adam yortmaq əgər sizin qafanızda Azərbaycanlı olmaq deməkdirsə, onda Məsihin Xoş Xəbəri sizi öz Azərbaycanlılığınızın bir elementi ilə inancınızın önəmli özəlliklərindən biri arasında seçim etməyə çağırır: İsa Məsih daşlanası qıza ilk daşın günah işləməyən biri tərəfindən atılmasını istəmişdi. Siz o daşı atacaqmısınız? Və ya ənənəvi Azərbaycan mədəniyyətinin bir parçası hesab olunan başqa praktikaya baxaq: qonaqpərvərlik. Əgər sizin təcrübəniz bu praktikanı Azərbaycanlılığın bir parçası kimi görürsə, o zaman onu istədiyiniz qədər gəlişdirin: Məsih inancı qonaqpərvərliyi rədd etmir. Ancaq Məsihilik həm də, inanclıya Azərbaycan mədəniyyətindən kəskin fərqlənən və həmin mədəniyyətin bəzi özəlliklərini dəyərləndirmək üçün başqa vasitələr, dəyərlər də verir və İsəviliyin Azərbaycan mədəniyyəti ilə o qədər də iç-içə olmaması həmin bu uzaqlığı tənqidi və müsbət, həm də yeni, yaradıcı imkantəki tətbiq etməyə yol açır. Hər bir isəvi bundan yararlanmalıdı.Çağdaş Azərbaycanın sosial-içtimai həyatına İsəviliyin nüfuz etməsi, yerli inanc kimi İsəviliyin çağdaş ideyalar mühitinə gəlməsi əslində bizim ölkənin onsuz da fərqli ümumiləşdirici-standartlaşdırıcı təsirlərdən kasadlaşan mədəni landşaftını zənginləşdirir. Bu bizim mədəniyyətin müxtəlifliklə zənginləşməsi deməkdi. Bu insanlarımızın İlahi ilə münasibətlərini ifadə etmək üçün daha fərqli kanallara malik olması deməkdi. Bu Azərbaycan mədəniyyətini dinlərin qovuşduğu və dil tapdığı bir mədəniyyətə çevirir və onun dəyərini artırır. Bütün bu yazdıqlarım əslində o kəslər üçündür ki, onlar Azərbaycan kimliyini bir ideya kimi qoruyub saxlamaqda və ya gəlişdirməkdə maraqlıdırlar. Ancaq əlbəttə ki, bunda maraqlı olmayan məsihilər də vardır və onlar üçün Azərbaycan mədəniyyəti ilə İsəviliyin necə münasibətə girməsi yerli-dibli önəmli deyil. Əgər sizin üçün də Azərbaycanlı kimliyi sadəcə siyasi kimlik oyunudursa, onda burda oxuduqlarınızı unutmaqda haqlısınız: bundan çətin bir şey alasınız. Bununla belə, Azərbaycan mədəniyyəti, kültürü bir dəyərli kültür kimi məncə, Məsihiliklə daha da zənginləşə bilər və şəxsən bu məsələyə biganə olmadığıma görə də yazıram. Mənə elə gəlir ki, hər bir İsəvi öz inancından ölkəsinə, öz ölkəsindən də inancına tənqidi yanaşmaqla bir şeylər verə bilər və bunun üçün çalışmaq lazımdı. Bunun üçün də mədəniyyət və inanc arasındakı münasibətə burada göz atdıq.

Tuesday, October 20, 2009

Azərbaycan Mədəniyyəti və İsəvilik - 2


İndi keçək Yeni Əhddə mədəniyyətə münasibət mövzusuna. Öncəliklə bunu deyim, Məsihilikdə bir mücərrəd mədəniyyət qavramı yoxdu. Məsihilik özü bir mədəniyyət kimi özündən öncəki mədəniyyətlərdən alıb götürüb, onların beşiyində böyüyüb. Bununla yanaşı sırf təsviri baxış bucağından yanaşsaq, Bibliyada mədəniyyətə və ya ayrı-ayrı mədəni praktikaya, ənənəyə münasibət hec də hər zaman birmənalı olmayıb. İlkin İsəvilərlə yerli mədəniyyətlər arasında kəskin bəzən gərgin, bəzən ikibaşlı münasibət olub.


 Buna iki misal verəcəm: 1) Yəhudi dini qanunlarına/şəriətinə münasibət, 2) Yunan politeizminə münasibət. Musəvilikdə şəriət daha doğrusu dini qayda-qanunlara riayət etmək çox önəmlidi – eynilə İslamda olduğu kimi. İlkin məsihilər İsa Məsih hadisəsi ilə yəhudi dini qanunu arasında bir əlaqə görürdülər. Həmin əlaqəyə əsasən İsa Məsih qanundan-şəriətdən yuxarıda dururdu və Şəriətin sıxıcı-boğucu özəlliklərini, xırdalıqlarını ləğv edirdi, çünki İsa Məsihdə Rəbbin qurtarıcı mərhəməti Qanundan\Şəriətdən ayrıca, ondan üstün olaraq açıqlanıb göstərilmişdi. Bu yanaşmada Əhdi Cədid yazarları yəhudi mədəniyyətinin və dininin bir parçası olan dini qaydalara, daha doğrusu onun Musəvilikdə anlaşılan şəklinə və roluna qarşı çıxırlar, onu rədd edirlər. Beləcə Yəhudi mədəniyyətinin bir parçası qəbul edilmir. Bunun ən konkret təzahürü Əhdi-Cədiddə görülən sünnət məsələsidi. Məsihiləri sünnət etməyə ehtiyac varmı? Sünnət olmaq Musəvilikdə Yəhudi olmağa bərabərdi. Məsihilik isə bunu rədd edir və bunu rədd etməklə əski mədəniyyətdən bir elementi tərk etmiş olur. Yunan politeizminə münasibət də buna bənzərdi. Qədim yunanlarda və latınlarda çoxallahlılıq yayğın idi. İnancın, mədəniyyətin bir parçası kimi, yunan sivilizasiyasında çoxlu məbədlər, qurbankəsmə üsulları, kahinlik sistemi və s. vardı. İlahinin təkliyi kimi fundamental vəhyə sadiq qalan Xristianlıq bu politeizmi, məbədləri, kralların ilahiləşdirilməsi və onlara ibadət edilməsi kimi haqq-hesabları rədd edir. Yeni Əhddə bunun ən bariz nümunəsi bütlərə kəsilən qurbanlıq heyvan ətinin yeyilib-yeyilməməsi haqda mübahisədi. Bir sıra istisnalar və belə demək mümkünsə əqli-ruhi manevrlər vasitəsilə Yeni Əhd yunanlar arasında geniş yayılmış bu praktikanı rədd edir: bütə qurban verilmiş heyvan ətini yemək və ya bu məqsədlə təşkil edilən ziyafətlərə qatılmaq arzuolunmazdı. Ancaq İsəvilik həm də istər Musəvilik/Yəhudi mədəniyyəti istərsə də Yunan mədəniyyətindən bir şeylər mənimsəyib. Məsələn, teologiya sözü özü və bu sözün ifadə etdiyi düşüncə diskursu yunan mədəniyyətindən mənimsənilib və daha öncəki bütpərəstliklə formaca bir əlaqəsi vardı. Ənənəvi Xristian teologiyasında işlədilən terminologiya və bunun arxasında duran konseptlərin böyük bir qismi yunan mədəniyyətindən gəlir ki, onun da kökü Məsihilikdən öncəki dünyagörüşünə bağlanır. Yəhudi mədəniyyətilə bağlı buna bənzər mənimsəmələr baş verir. İlkin Məsihilərin ibadət şəkli, sinaqoqlarda toplaşmaları və dua etmələri əsasən yəhudi təsirinin nəticəsidi.
Başqa sözlə desək, Müqəddəs Kitabda mədəniyyətə və fərqli mədəniyyət praktikalarına (qonaq qəbul etməkdən tutmuş, içtimai yerdə özünü aparmağa qədər) münasibət yaradıcı, gərgin və çoxmənalı, yayğındı. Məsihilik bir mədəniyyəti topdan almır və heç bir mədəniyyəti də, Müqəddəs Kitabın öyrətisinə baxsaq, topdan rədd etmir. İsəvilikdə mədəniyyətə yanaşma tənqidi təməllər üzərində qurulub. Xristian teologiyası da buna uyğun olaraq, vəhy üçün mədəniyyətin qaçınılmazlığını, önəmini tanıyır eyni zamanda da mədəniyyətlə Xoş Xəbər, İncil, Müqəddəs Kitab, İsəvilik praktikaları arasında bir məsafə buraxmağa çalışır ki, biri digərində əriyib həll olmasın. Bu cür yanaşma çağdaş İsəvilikdə də görülür. 20-ci əsrin əvvəllərinə qədər bəzi missionerlər getdikləri ölkələrdə insanların vəhyi anlaması üçün onlara öz dillərini öyrətməyə səy göstərmişlər. Başqa qrup missionerlər isə bunu rədd edirdilər, getdiklərin yerin adət və ənənəsini qəbul edir, dilini öyrənirdilər ki, Xoş Xəbəri tanıda bilsinlər. Mədəniyyətə bu cür əksqütblü münasibəti, daha çox müsbət tərəfdən, Bibliyanın tərcüməsi fəaliyyətlərində görmək olar. Qurandan fərqli olaraq, yunanca və ya İbranicə müqəddəs dil kimi görülmür, Bibliyanı hər dilə tərcümə edib, elə o tərcüməni də ibadətdə istifadə etmək olar – bir qayda olaraq. Başqa sözlə, Müqəddəs Kitab özü sizin mədəniyyətinizə, dilinizə gəlir, sizi başqa dildə ibadətə məcbur etmir.
İzninizlə daha sonrakı haqq-hesablara dalmazdan öncə yekunlaşdıraq: İsəvilikdə mədəniyyət və mədəniyyətdə İsəvilik mövzusuna biz iki səviyyədə, teologiya və müqəddəs kitab səviyyəsində baxdıq. Belə nəticəyə gəldik ki, Müqəddəs Kitab və teoloji diskurs mədəniyyətin önəmini tanıyır və mədəniyyətə tənqidi münasibəti gərəkli edir.

Wednesday, October 14, 2009

Azərbaycan Mədəniyyəti və Xristianlıq - 1


Əslində bu məsələyə ötəri də olsa başqa ismarışlarımdan birində toxunduğumu düşünürəm. Bu ismarışda sözügedən mövzuya bir az dərindən yanaşmağa çalışacağıq.
Azərbaycan mədəniyyəti və İsəvilik biri-birinə necə “yaraşır”? Daha doğrusu onların arasında münasibət necə olmalıdı? Bu soruya qarşılıq verməzdən öncə bir-iki giriş səciyyəli mövzuya göz ataq. Bu giriş səciyyəli mövzulara, İsəvilikdə mədəniyyət və mədəniyyətdə İsəvilik mövzusu, Azərbaycan mədəniyyəti və onun dəyəri mövzusudu.
Öncəliklə onu deyim ki, istər İsəvilik, istərsə də Musəvilik vəhyin mədəniyyətdə açıldığını, vəhyin insan varlığına, insan dilinə və yaratdıqlarına sığdırıldığını tanıyan inanclardı. Başqa sözlə, Məsihilikdə mədəniyyətdən, insanın yaratdıqlarından kənarda açılan, göydən guppultu ilə düşən, aydan arı, sudan duru vəhy qavramı yoxdu. Sırf teoloji baxış bucağından bu, iki önəmli müddəaya dayanır: 1) İlahinin vəhyini və İlahinin özünü az-çox anlamaq üçün vəhy insanın anlayacağı vasitə və şeylərdən, dəyərlərdən keçərək, onlar vasitəsilə açıqlanmalıdı. Vəhyin anlaşılması üçün, vəhy insanın anlayacağı şəkildə olmalıdı. İnsanın anlaya biləcəyi hər şey isə dolayı ya düzünə mədəniyyətlə, onun yaratdıqları və ifadə etdikləri ilə əlaqədədi. İnsandan, onun varlığı, yaratdıqları, problemlərindən tamamən kənarda vəhy necə anlaşıla bilər? Hec cür. Vəhy anlaşılmaq üçün insaniləşməlidi. İnsaniləşmək isə mədəniləşmək, bəşəriləşmək deməkdi. Bu mənada, vəhy insan dünyasına, varlığına sığıdırılır ki, insan İlahini anlaya bilsin. İlahinin insan dünyasına sığan şəkli vəhydə görülür. 2) Məsihiliyin çox önəmli təməl inanclarından biri İlahinin bəşəriləşməsidi ki, bu bəşəriləşmə hadisəsi İsa Məsihdə görülür. İlahi özünü insanda, bəşər övladında, konkret olaraq İsa Məsihdə bizə tanıtdırır. Başqa sözlə Tanrı özünü bir yerə və şəklə qədər insana sığıdırır ki, insan Onu özündə görə və tanıya bilsin. Yəni vəhy, inancın kökündə duran açılım yalnız insan anlasın deyə insanın mədəniyyətindən, qavramlarından keçərək bizə verilmir. Bu yalnız vəhyin bir tərəfidi. Bundan daha çox Məsihilikdə İlahi özünü insanda tanıdır, insanda açır və İsəvilikdə vəhy məhz insanla qovuşanda vəhy kimi öz yüksəliş nöqtəsinə çatır. Başqa cür desək, mədəniyyət vasitəsilə açılmaq vəhyin funksional özəlliyi deyil, ontoloji özəlliyidi. Mədəniyyət vasitəsilə açılmaq ontoloji-teoloji əsası olan bir vəhy özəlliyidi və İlahinin İsa Məsihdə insaniləşməsi və bəşəriləşməsi ilə ortaya çıxır. Burayacan söylədiklərimizi bir araya gətirək: 1) Vəhy mədəniyyət, insan vasitəsilə ortaya çıxarılır, baş verir. Buna səbəb odur ki, teoloji baxış bucağından yanaşsaq insana Allahı tanıtmaq üçün insanın anlayacağı dildə onunla danışmaq lazımdı. İnsanın anlayacağı dil isə onun mədəniyyəti, yaratdıqları, ifadə etdikləri, probleməri və s-di. 2) Məsihilikdə Tanrı özünü insanda, yaradılmışda, mədəniyyəti törədəndə ifadə edir və bununla da vəhy üçün mədəniyyət ayrılmaz ifadə tərzi, vəhyin bir parçası olur.
Buraya qədər yazdıqlarımız vəhy və mədəniyyət arasındakı çoxtərəfli əlaqələrdən yalnız birinin teoloji əsasını ifadə edir. Ancaq bundan başqa bir də tarixi gerçəklikdə, reallıqda görülən bir əlaqə var. Burda artıq biz mədəniyyətdə Xristianlıq mövzusuna giririk. İsəvilik tarixinə göz atsaq görəcəyik ki, İsəvilik tarixdə, mədəniyyətdə ifadə olunmuş inancdı. Yəhudilikdə mədəniyyətin vəhyə təsiri yəhudi kimliyi, ibrani dili, Misir təsiri vasitəsilə ortaya çıxır. Musəvilik yəhudi toplumunun institutları ilə iç-içə açılan inancdı. Eyni şeyi İsəvilik haqqında da söyləmək olar. İsa Məsih hadisəsini vəhy kimi anlamaq üçün ilkin xristianlar yəhudi və yunan dünyagörüşünü, onun qavramlarını istifadə etmişlər. Ha-Şem sözündən tutmuş, euangelia sözünə qədər bir çox sözlər, qavramlar Məsihilikdən öncə də işlədilirdi və İsa Məsih hadisəsi də bu qavramların, konseptlərin fonunda, onlar vasitəsilə və onlardan keçərək açıqlanır. Tarixi inkişafın nəticəsində mədəniyyət və vəhy arasında əlaqə daha da güclənir sonradan. Isəvilikdə latın təsiri, Şərq İsəviliyində Yunan, Orta Şərqdə isə İslam təsiri ortaya çıxır. Məsihiliyin getdiyi hər ölkədə yerli mədəniyyətin, daha əvvəlki dinin, yerli toplum institutlarının sözügedən inancda izi görülür. Beləcə İsəvilik bir yerə qədər mədəniyyətin bir parçası halına gəlir.
Qısacası, İsəvilikdə mədəniyyət bir təsir faktorudur və bir qavram kimi önəmlidir. Ona görə ki, insanın vəhyi anlaması üçün açılımın insani qavramlar, vasitələr hesabına açıqlanması gərəkdir: Tanrı özünü mədəniyyətin yaradıcısı və ya gəlişdiricisi olan insanda tanıtdırır və bununla da “mədəniləşir”, mədəniyyət, insan hadisəsinə çevrilir və ona görə ki, tarixi reallıqda vəhy mədəniyyətdən kənarda açılmır. Mücərrəd isəvilik və mücərrəd mədəniyyət arasındakı əlaqə öncə yəhudi-yunan, daha sonra digər mədəniyyətlərin hesabına konkretləşir, real tarixi gerçəkliyə çevrilir.

Monday, October 5, 2009

Azərbaycan ilahisi - inancın güzgüsü



Dünən üç gün davam edən konfransda bir türk pastorla, kilisə qurucusuyla tanış oldum. Onunla tanış olmaq məni nəinki həvəsləndirdi, həm də bir çox işlərdə əslində məndən daha öncə, məndən daha çox özünü Rəbbə həsr edənlərin olduğunu göstərdi. Bu, insanı təvazökarlığa dəvət edən, onun yavaş-yavaş şişən özündənrazılıq qabarını dağlayan bir yaşantı idi. Almaniyada yaşayıb sıfırdan başlayaraq 100-dən çox üzvü olan türk kilisəsi qurmaq, ilahilər yazmaq, bir pastor yetişdirib kilisədə öndərliyi ona ötürmək, hər məsihinin yaşadığı gözəllik deyil.

Pastor mənə Azərbaycan kilisələrinin yazıb istifadə etdiyi ilahilərdən bir neçəsini verdi. Türkcə yazılmış ilahilərdən diqqətimi çəkən isə onların həm müasir estrada janrlarında, həm də klassik türk makam musiqisi üsulunda yazılmaları idi. Bu məni çox sevindirir, çünki Rəbbimiz İsa Məsih üçün yazdığım qəzəllərin muğam tərzində oxunağacağına ümidlərimi artırır. Məsihilikdə ibadət üçün musiqidən istifadənin çox uzun və ziddiyyətli tarixi var. Günümüzdə bir çox kilisələr musiqidən yararlanır, ancaq musiqini tamamən rədd edən kilisələrə də rast gəlinir - bu qruplar bir qayda olaraq azlıq təşkil edir.

Bir kilisədə istifadə olunan musiqiyə, ilahinin sözlərinə diqqət yetirməklə o kilisənin, qrupun teoloji anlaması, mövqeyi barədə çox şeyləri öyrənmək olar. Bu xüsusən də musiqidən istifadənin çox geniş yayıldığı və sərbəstləşdiyi Protestant kilisələrinə aiddir. Məsələn, bəzi kilisələrdə oxunulan ilahilər Tanrıya münasibətdə ancaq ümumi əvəzlikləri istifadə edir - Bibliyada tez-tez rastlanan və İlahini kişi-erkək şəklində təsvir edən sözlər, əvəzliklər (söhbət əlbəttə cins katerqoriyası olan dillərdən gedir: rus, ingilis, alman kimi) çıxarılır və ya çox nadirən xatırlanılır. Başqa kilisələrdə isə ilahi kimi ancaq məzmurlar istifadə edilir. Bir qrup kilisələrdə ilahilər Tanrını təsvir edir, onun əlamətlərinə diqqət ayırır. Başqa qrup kilisələrdə isə ilahilər daha çox ümid, Tanrının insanlar üçün nə etməsinə diqqət yetirir. Buna görə də bir kilisəyə getmək və onların İlahiyə necə inandığını az-çox anlamaq istəsəniz, onların musiqisinə də fikir verin.


Thursday, October 1, 2009

Simvolun Dili


Həm Pravoslav, həm Katolik, həm də Protestant kilisələrində xaça rast gələ bilərsiniz. Ancaq bunların arasında fərqlər də var. Katolik kilisəsində xaçlarda İsa Məsih gözləri açıq təsvir olunar. Pravoslav xaçlarında İsa Məsihin gözləri yumuludu: O ölmüş göstərilir. Protestant xaçlarında isə bir qayda olaraq yerli – dibli heç kim olmur. Bu simvolizm özünəməxsus mənaya malikdi və hər üç İsəvilik qanadında kimin nəyi vurğuladığını anladır. Katoliklərə görə insanlar Məsihin əzablarında təmizə çıxarılıblar. Odur ki, o gözüaçıq, diri yəni əzab çəkərkən təsvir edilər. Pravoslav kilisələrində isə İsa Məsihin ölümü daha önəmlidi. Onun ölümündə bizim günahlarımız yuyulub. Protestantlarda isə İsa Məsih xaçda deyil. Niyə? Ona görə ki, o dirilib. O xaça gərilib, ölüb, basdırılıb və dirilib onun üstünə gərildiyi xaç boşdur. Vurğu diriliş üzərindədir.
Bu simvolizm eyni zamanda da İsa Məsihin qurtuluş işinin fərqli tərəflərini təsvir edir. İslamdan fərqli olaraq Xrisianlıqda (günahdan, ölümdən) Qurtuluş və bu Qurtuluşun baş tutması (İsa Məsihin işi vasitəsilə) və inanclının həyatına necə tətbiq olunmasının (Müqəddəs Ruh vasitəsilə) bir şəkli, yolu var. Məsihilik belə bir inancı içərir ki, insanların naqisliklərinin təzahürü olan öz günahlarından qurtulmascına ehtiyacı var və bu ehtiyacı da İlahidən başqa kimsə ödəyə bilməz. Bu ehtiyacın ödənilməsi insan-ilahi qovşağında baş verir və yenə də Tanrının işi, onun nəfəsiylə insanların həyatına tətbiq edilir. Bu İlahinin Lütfünün və insanlara olan sonsuz sevgisinin ifadəsidi.

Sunday, September 27, 2009

500 il bundan öncə nə olub?


500 il bundan öncə çox şey olub. Bunlardan biri də İohann Kalvinin doğulmasıdı. Bu il İohann Kalvinin 500 illiyidi. Dünyanın hər tərəfində özəlliklə klassik protestant kilisələri, başda reforma kilisələri olmaqla bu 500 illiyi qeyd edirlər. Kalvin Məsihilik tarixində ən ziddiyyətli, bəzilərinin göylərə qaldırdığı, bəzilərinin də ikrahla rədd etdiyi bir fiqurdu. Onun kilisə və doqmatik təlimlər tarixində təsirini isə heç kim danmır. Xristianlıqdakı reformasiya hərəkatını Lüter başlatdı, ancaq intellektual-dini əsaslarını sistemləşdirən və Reformasiyanı bir baxış bucağına oturdan Kalvin oldu.
Mən Kalvini hələ orta məktəbdə oxuyanda tanıyırdım. Sovetin orta məktəblərindəki tarix dərsliklərinə baxsanız, orda Kalvinin adının kapitalizmlə, reformasiya ilə birgə çəkildiyini görəcəksiniz. Kalvinin təliminin Maks Veber tərəfindən şərhi həmin bu dərsliklərdəki Avropa Reformasiya tarixinə yanaşmanın əsasında dururdu. Ancaq çox sonralar öyrəndim ki, Kalvinin əslində kapitalizmlə elə bir əlaqəsi yoxdu. Əvəzində, “Məsihiliyin İnstitutları” kitabıyla, bütün imanlılıarın İsa Məsihin kahini olması təlimiylə, Müqəddəs Ruhun Allahın sözünə ürəkdə şəhadət verməsi təlimiylə və məşhur qəzavü-qədər təlimiylə çox yaxından əlaqəsi var.
Deyilənlərə görə, Kalvin çox inanclı və iradəli, bəzən də çox düzünəqulu adam olub. Onun hərdən qəribə görünən inancı haqqında eşitdiyim kiçik bir hekayəti yazım, siz də oxuyun. Kalvin bir dəfə ağır xəstələnibmiş. Həmişə işdə-gücdə olan Kalvinin ağır xəstəlikdən dolayı evdə dincələcəyini düşünən dostları onun həmişəki kimi işlədiyini görəndə təəccüblənirlər. Ona deyirlər ki, sən xəstəsən get uzan canın sağalsın, sonra işləyərsən. Kalvin cavab verir: “siz nə danışırsınız, deyirsiz Rəbb gələndə, məni avara tapsın?!” Bu hekayətdə Kalvin İsa Məsihin ikinci dönüşünə istinad edir. Xristianlar inanır ki, İsa Məsih ikinci dəfə geri gələcək. Kalvin üçün İsa Məsih hər an geri gələ bilərmiş və inanclı da buna həmişə hazır olmalıdı. Odur ki, Kalvin İsa Məsihin onu avaralanan tapmasını istəmədiyini deyir, çünki Kalvinin təlimində İlahinin əzəməti üçün işləmək və işlə İlahinin əzəmətinə şəhadət vermək böyük önəmə malikdi (Veberi xatırlayın...).
Kalvinin özü 500 il bundan əvvəl yaşayıb tarixə dönüşsə də onun işi hələ də yaşayır.

Tuesday, September 22, 2009

Bir Məsihidən müsahibə - 2

4. İlkin, Xristianlıqda İlahi anlayışını, İslamdakı İlahi anlayışı ilə müqayisə edərsənmi?
Bu iki tanrı anlayışı arasında böyük fərq vardır. Xristianlığın təbliğ etdiyi tanrı insanlardan ondan qorxmağı tələb etmir, münasibətdə vurğunu sevgiyə qoyur. Xristianlığın Allahı insanları parçalamağa deyil, birləşdirməyə cəhd edir. Yeni Əhdin heç bir yerində “xristian yalnız xristianla dost olmalıdır, kafirləri özünüzə dost tutmayın” kimi düşmənlik təbliğ edən ifadələrə rast gəlməsziniz. Xristianlığın Allahı kitablarını qoruyur və verdiyi sözlərə əməl edərək onların təhrif olunmasına imkan vermir.
Xristianlıqda Allah- Allah (simvolik olaraq Ata), Allahın Sözü (simvolik olaraq Oğul) və Allahın Ruhu (Müqəddəs Ruh) olaraq üç ipostasiyadadır və o üç ipostasiya bir substansiyadır. Xristianlığa görə Allahın Sözü (və ya Kəlamı) heç zaman yaradılmamışdır (çünki yaradılsa idi, belə çıxırdı ki, nə zamansa Allah Kəlamsız olub, bu isə mümkün deyil) və əzəldən olaraq Allahın Özü ilə olmuşdur, həmçinin Allahın Ruhu heç zaman yaradılmamışdır və əzəldən Allahda olmuşdur. Allahın Kəlamı və Allahın Ruhu da yaradılmadıqları üçün məxluq deyillər, Onlar məxluq olmadıqları üçün, Allahdan da başqa hər şeyin məxluq olduğu üçün, Allahın da Kəlamı və Ruhu ilahi təbiətə malikdir və Allahdır. Beləliklə tək, şəriksiz və vahid Allah üç ipostasiyada Özünü tam şəkildə ifadə edir.
Başqa dinlərdə insanlar Allaha doğru meyl edirlər, isəvilikdə isə Allah insanlara doğru meyl edir və bu çox böyük fərqdir. Allahın Kəlamı olan İsa insana çevrilərək həm də insani təbiəti qazanmış, bununla da yarıallah-yarıinsan yox, tam olaraq Allah və tam olaraq insan olmuşdur. İsa Məsih günahdan başqa bütün xüsusiyyətlərdə insanlarla bir olmuşdur, yer təlim etdiyi üç il ərzində bəşəriyyətə çox müdrik bir təlim bəxş edərək insanların günahları uğrunda qurban verilmişdir. Bəziləri soruşurlar ki, Allah necə çarmıxda əzab çəkə bilər. Bu suala cavab bundan ibarətdir ki, çarmıxda həmin əzabı çəkən İsanın insani təbiəti idi, İsa insan olaraq çəkirdi həmin əzabı və insan olaraq da çarmıxda vəfat edərək üç gündən sonra öz gücü ilə ölülərdən dirildi. Diriləndən sonra şagirdlərinə və bir çoxlarına göründü, onlarla ünsiyyətdə oldu və bir müddət sonra insani təbiətini də özü ilə saxlayaraq Allaha qayıtdı. Buna görə də Allah bəşəriyyəti o qədər sevdi ki, hətta öz yeganə Oğlunu bəşəriyyətin xilası üçün qurban verdi. Xristianlığın İlahı belədir.
İslamın tanrısı isə özünə qarşı qorxu hissini çox tələb edir, münasibətdə vurğunu qorxuya qoyur. Bəli, islamda Allah sevgisi də vardır, lakin qorxu sevgidən öndə gedir. Təəssüf ki, islamın tanrısı insanları parçalamağa, müsəlmanı qeyri-müsəlmana qarşı qoymağa meyllidir. Bunu Quran ayələrindən görmək olar. İslamın tanrısı ilahi kitabları, yəni Qurandan öncə göndərdiyini iddia etdiyi kitabları ya qoruya bilməyib, ya da qorumaq istəməyib. Nəticədə sual yaranır- haradan əmin ola bilərik ki, Quranın da aqibəti öncəki mifik kitabların aqibəti kimi olmayıb?
İslamda tanrı bir ipostasiyadan ibarətdir. Lakin bununla belə ortodoksal islam tərəfindən Allahın Kəlamı hesab olunan Quranın, yəni Qurandakı sözlərin, Kəlamların yaradılmadığı iddia olunur. İslam dinində də Allahın hər zaman Kəlama malik olduğuna inam vardır. Eləcə də islam dininə görə Allahın sifəti Allahdan ayrı deyildir və Allahın özüdür. Quranın da islama görə Allahın sifəti olduğunu, yaradılmamış olduğunu nəzərə alsaq, nəticədə Quranın da ilahi təbiətə malik olması qənaətinə gəlmiş olarıq, Allahdan başqa ilahi təbiətli yoxdur, nəticədə Quran da Allah olur, lakin islam bununla razılaşmır və nəticədə bu sahədə boşluq yaranır. Bu məsələ isə xristianlıqda çox önəmlidir, çünki Allahın Kəlamı yaradılmamış olduğundan Allah olduğu üçün Allahın Kəlamı olan İsa Məsih də Allahdır.
5. Səncə Məsihi kimə deyilir? Bir insanın həm müsəlman həm də Məsihi olması mümkündürmü? Mümkündürsə və ya deyildirsə cavabının necə və niyəsini açıqla.
Məsihi sözü ərəb mənşəli sözdür, bu sözün yunan mənşəli alternativi isə xristiandır. İsəvi sözü də bu sözlərin sinonimidir. İsa Məsihin ardıcılı olan, İsa Məsihə lazım olduğu kimi inanan, yəni düzgün inanan (çünki yeqovistlər, mormonlar, müsəlmanlar, bəhailər, munistlər, və hətta bəzi buddistlər də İsa Məsihə inanırlar) Onun təliminə əməl edən, Onun təliminə uyğun yaşayan insan məsihidir.
Bir insanın həm müsəlman, həm məsihi olması qeyri-mümkündür, çünki bu dinlər arasında çoxlu böyük fərqlər vardırlar. Məsihiyə yalnız linqvistik mənada, yəni Allaha təslim olmuş mənasında müsəlman demək olar, lakin Muhəmmədin qoyduğu təlimin ardıcılı mənasında yox.
6. Yaşadığın ölkədə səncə İsəvilərin xristian kimi ən önəmli problemləri hansılardır?
Azərbaycanda cəmiyyətin bir hissəsinin azərbaycanlı xristianlara qarşı fobiyası vardır, bu da Azərbaycan cəmiyyətinin plyuralizmdən və individualizmdən çox uzaq olmasından irəli gəlir. Cəmiyyət kor-koranə şəkildə ənənəvi fikirləri yaşatmaqda davam edir və bu ənənəvi fikirləri yaşlı nəsildən gənc nəslə ötürür, gənc nəsil də həmin ənənəvi fikirləri yaşadaraq gələcək nəsillərə ötürür və bu zəncirvarilik davam edir. Dialektikanın heç bir mərhələsini keçməyən cəmiyyətin bundan artıq olması mümkün deyil. Çünki Azərbaycanda atalar və oğullar problemi yoxdur, Azərbaycanda ancaq atalarvar və oğul da ata olaraq özündən öncə olan ataların bütün fikirlərini heç bir dəyişiklikliyə uğratmadan özünə alaraq gələcək nəsilərə ötürməklə məşğuldur və yalnız ataların olması, oğulların olmaması bunları illərlə yerində saymağa məhkum edir.
Nəticədə çoxları milliyyətlə dini aidiyyatın fərqini anlamır, hesab edirlər ki, azərbaycanlı gərək əcdadlarının dini olan islam dininə inansın. Maraqlıdır ki, əcdad dedikdə nəyə görəsə islamdan öncəki əcdadlar yada düşmür. Yəqin ki, bu da cəmiyyətdə geniş yayılmış ikili standartların formalarından biridir.
7. Azərbaycanda yerli kilsələr arasında münasibətlər necədir?
Yerli kilsələr arasında münasibətlər yaxşıdır.
Mən deyərdim ki, təkcə xristian idarələri arasında deyil, həmçinin Qafqaz Müsəlmanları idarəsi ilə də kilsələr arasında münasibətlər yaxşıdırlar və bu münasibətlər dostluğa doğru atılan addımlar üzərində qurulublar.
8. İlahinin varlığını sübut etmək mümkündürmü?
Allahın varlığını da, yoxluğunu da sübut etmək mümkün deyil. Allahın varlığına da, yoxluğuna da sadəcə inanmaq olar. Allahın varlığının xeyrinə gətirilən arqumentlərin heç biri fakt qüvvəsinə malik olmadığından onlara sübut demək olmaz. Sıfırdan başlasaq, tanrının və ya tanrıların varlıqlarına inam ətraf mühitin, təbiətin müşahidəsindən, seyrindən sonra yarana bilər. Misal üçün, əgər siz indi kompüter qarşısındasınızsa, siz əminsiniz ki, həmin kompüter kimlərsə tərəfindən düzəldilib. Həmçinin də bu dünya da həmin kompüter kimi kimlərinsə işinin nəticəsidir. Sonra tək tanrı prinsipi gəlir. Bu, həm asandır (çoxlu səbəblər üçün çoxlu tanrıların olmasına ehtiyac yaranır, hər dəfə yeni kəşflər edildikcə, yeni tanrılara da ehtiyac yaranır. Təsəvvür edin ki, əgər indiyə kimi çoxallahlı olaraq qalsaydıq, məncə indi texnologiya tanrısına ehtiyac olardı), həm də yaradıcı qüvvənin ideal olmasına inanmaq üçündür. Tək və şəriksiz olan Allahın hər şey yaratması, hər şeyi idarə etməsi və bu təkliyə və şəriksizliyə arqument şəklində yaradılanların bir-birinə möhtəşəm uyğunluğu (misal üçün, qidanın orqanizmə uyğunluğu, erkəyin və dişinin bədənlərinin bir-birilərinə uyğunluğu və sair) görünür. Beləliklə tək və şəriksiz Allah həm də İdeal Varlıqdır. Hətta politeist dinlərin çoxunda hər şeyi idarə edən baş tanrıya, ali qüvvəyə inam vardır.
Çox zaman belə bir sual verirlər ki, nə üçün elm təcrübələr sayəsində demək olar ki, hər şeyi sınaqdan keçirə bilir, istənilən fikrin və iddianın düzgün olub olmaması elmi təcrübələrlə sübut oluna bilər, lakin Allahın varlığı elmi yol ilə sübut oluna bilməz? Bu suala cavab çox sadədir- insan özünün hakim olduğu varlıqlar üzərində təcrübə keçir, onları laboratoriyada sınayır. Allah üzərində insanın hakimiyyəti olmadığı üçün Onun üzərində təcrübə keçirmək qeyri-mümkündür. Bu səbəbdən də elm Allahın varlığını sübut edə bilmir.
9. İlahiyə inanc və ya inanmamaq səncə nə fərq edir?
Bu fərq insandan insana dəyişir. Bu fərq ciddi ola da bilər, ciddi olmaya da bilər. Fərqlər əsasən xasiyyətdə, psixoloji vəziyyətdə, əməllərdə özlərini göstərirlər.
10. Səncə bir azərbaycanlı kimi sənin etnik-mədəni kimliyinlə (azəri, Azərbaycanda doğulub böyümüş, bir vaxtlar müsəlman olmuş) dini kimliyin (isəvi) necə əlaqələnir? Onların arasında münaqişə olubmu və ya varmı?
Mən özümü bir vaxtlar müsəlman olmuş heab etmirəm. Doğulandan indiyə kimi Quranın təhrif olunmasına və onun başqa kitablardan köçürülmüş olmasına inanan şəxs müsəlman ola bilməz. Mən millətçi və irqçi deyiləm, insanın hansı milliyyətə aid olması da mənim üçün önəmsizdir, lakin əlaqələndirməyə çalışsaq, mənim etnik-mədəni kimliyim olan azərbaycanlılıq, azərilik elə biz azərbaycanlıların, azərilərin əcdadları ilə tam uyğunluq təşkil edir. Deməli mən, sadəcə olaraq ulu nənə-babalarımın inandığına inanıram. Buna görə də bu iki ünsür bir-birini çox mükəmməl şəkildə tamamlayır və onlar arasında heç bir münaqişə ola bilməz.

Thursday, September 17, 2009

Bir Məsihidən müsahibə - 1

Əziz dostlar. Azərbaycanın radiolarında ara-sıra isəviliklə bağlı məsihi kimi çıxış edən, daha çox internet forumlarda İsəviliklə bağlı mübahisələrdə yazılarına rastladığınız İlkindən müsahibə alıb bloqa yerləşdirmək istədim. Aşağıda müsahibənin birinci hissəsini oxuya bilərsiniz. Müsahibədə o, öz perspektivindən Azərbaycanda Məsihilik, İslam və onların durumu haqqında danışır.

1. İlkin, özünü təqdim et: kimsən, nəçisən, inancla necə və niyə maraqlanmağa başladın, necə oldu ki, məsihi oldun? Səni İsəviliyə çəkən nə oldu? Məsihiliyi qəbul etdikdən sonra bununla bağlı cəmiyyətdə çətinlikərin oldumu? Buna reaksiya necə oldu?
Adım İlkin Hüseyndir. Stomatoloqam. Öz sənətim üzrə işləyirəm. Həmişə iki sahədən- hüquq və tibbdən birini seçəcəyimi düşünürdüm, ikincisini seçdim. Bunlardan başqa, həmçinin yaradıcılığa- əsasən humanitar sahələrə və mövzulara dair kitablar oxumağa, yazıçılığa, qısa dalğalar diapazonu vasitəsi ilə uzaq radio qəbuluna, dizayn və incəsənət kompüter proqramlarına güclü marağım var.
Mənim mütaliyəyə həmişə güclü marağım olub, elə bir həftə olmur ki, imkan olan kimi gedib heç olmasa ən azı bir kitab almayım. Kitablara olan hədsiz marağım mənim Bibliyadan yan keçməyimə imkan verə bilməzdi. Mən də bir gün o kitabı götürüb oxumağa başladım. O kitabda bir uyğunluğa rast gəlməyə başladım- uyğunluq öncəki Bibliya kitablarında edilmiş peyğəmbərliklər sonrakı Bibliya kitablarında yerinə yetməsindən ibarətdir. Maraqlısı budur ki, bu kitab 1500 il ərzində 40-a yaxın müxtəlif müəlliflər tərəfindən yazılmışdır. Bu xüsusiyyətinə görə Bibliya yeganə kitabdır. Yerinə yetən peyğəmbərliklər sırasında ən çox diqqətimi çəkən İsa Məsih haqqında edilmiş peyğəmbərliklərdirlər ki, bu peyğəmbərliklərin arasında İsanın doğulacağı yer haqqında olandan ölümü haqqında olana qədər çoxlu yerinə yetmiş peyğəmbərliklər vardır. Mən öncə Bibliya kitablarının təhrif olunduğuna möhkəm inandığım üçün bu uyğunluqlara fikir vermirdim, başqa bir təlimin beynimə yeritdiyi Allahın kitablarının korlanması haqqında olan məntiqsiz nadanlıq o dərəcədə güclü idi ki, mən bu uyğunluqları da nə zamansa hansısa kilsənin Bibliya kitablarını təhrif edib uyğunlaşdırma aparması kimi anlayırdım. Lakin apardığım araşdırmalar, ağlım və məntiqim məni o nadanlıqdan xilas etdi və mən Allahın yolunu taparaq haqqa qovuşdum.
2. İslam və İsəvilik arasındakı münasibəti necə görürsən?
İsa Məsihin Ondan sonra gələcək olan dinlər və dini təlimlər haqqında nə dediyini Matta kitabının 24-cü başlığından oxumaq olar.
İslam və isəvilik arasında münasibət mormonizm və isəvilik, munizm və isəvilik, manixeylik və isəvilik, yeqovizm və isəvilik kimidir, yəni isəviliyin həmin təlimin yaranmasında rolu olsa da, isəvilikdən həmin təlimin yaradılmasında istifadə edilsə də, həmin təlim isəvilik deyil və çox zaman isəviliyin ziddinə gedir.
İslam İsa Məsihi simvolik olaraq bir peyğəmbər kimi qəbul edir, İncili bir ilahi kitab kimi guya qəbul edir, əslində isə islam isəvilikdən çox uzaqdır. İslamın isəvilik haqqında dediklərindən ən birincisi budur ki, guya islam Allahın kitablarına inanır. Allahın kitabları anlamı altında üç kitabı- Tövratı, Zəburu, İncili və bir neçə peyğəmbərə göndərilmiş beş-on suhufu bilir, qalan kitablardan isə heç nə söyləmir. Halbuki, Allahın kitabları o üç kitabla və beş-on suhufla bitmir. Görünür ki, Muhəmmədin haqqında ən çox eşitdiyi kitablar həmin kitablar olmuşlar. Qayıdaq başlanğıca, nəyə görə mən deyirəm “guya inanır”? Çünki islam əsil Bibliya kitablarına, müsəlmanların dili ilə desək, əsil Tövrata, əsil Zəbura və əsil İncilə deyil, islam, haqqında danışdığı guya göndəriləndən sonra təhrif olunmuş hansısa mifik kitablara inanır və həmin mifik kitablara Bibliya kitablarının adını qoyur, qısa dil ilə desək, islam əsil Tövrat, Zəbur və İncilə deyil, Muhəmmədin öz xəyalında yaratdığı və adlarını gerçək ilahi kitabların adları ilə adlandırdığı o mifik kitablara inanır. İslamın xristianlığın kitablarından tutmuş doqmalarına qədər olan xristianlığa qarşı iradları əsil xristianlığa qarşı deyil, Muhəmmədin xəyalında canlandırdığı illyuzor, xəyali xristianlığa qarşıdır. İslam Muhəmmədin xəyalındakı illyuzor xristianlıq obrazına qarşı mübarizə aparmaqdadır. Bir çox müsəlmanlar iddia edirlər ki, Bibliya kitabları təhrif olunub və Allah təhrif olunmuş kitabları bərpa etmək üçün Quranı göndərib. Eyni zamanda da iddia edirər ki, Bibliya kitablarında Muhəmməd haqqında peyğəmbərliklər var. Təhrif olunmuş hesab etdikləri kitablarda Muhəmməd haqqında axtarışlar etmək nə dərəcədə məntiqə uyğundur? Bu iddialara söykənərək bir çox müsəlmanlar milyonlarla məqalələr yazmış, minlərlə kitablar çap etmişdirlər. Lakin bir-birini son dərəcədə təkrarlayan o məqalə və kitabların heç biri heç nəyi sübut etmədən yalnız Quranın ayələrinə, islamın doqmalarına, eləcə də xristian dininə qarşı yazmış bəzi Qərb tənqidçilərinin və həmçinin də müsəlmanların Bibliyanı öz istəklərinə uyğun şəkildə anlamalarına əsaslanır. Halbuki tarix, arxeologiya, patreistika Bibliya kitablarının təhrif olunmadığını dəfələrlə sübut edib. Sual yaranır ki, bəlkə təhrif olunduğu iddia edilən Bibliya elə Quranın özüdür? Eləcə də Allahın kitablarının guya təhrif olunması haqqında iddiaya aid təbii olaraq məntiqə əsaslanmış iki sual meydana çıxır-
Dünyanı, Kainatı yaradıb qoruyan və gücü hər şeyə yetən Qadir Allah necə oldu ki, kitablarını qoruya bilmədi? Əgər qoruya bilmədisə, deməli o, Qadir Allah deyil, əgər Qadir deyilsə, deməli o, heç Allah da deyil, çünki Allahın xüsusiyyətlərindən biri də hər şeyə qadir olmasıdır. Və deməli, Allah yoxdur.
Bu suala başqa cür cavab verə bilərlər ki, Allah qoruya bilərdi, lakin qorumaq istəmədi, guya insanları imtahana, sınağa çəkmək üçün öz kitablarını, öz Sözlərini, yəni Haqqa çağıran kitabları, Haqqı susqun şəkildə qurban verdi. O kitablarda Allahın Sözü yazılıbsa, deməli o kitablarda Haqq yazılıb, çünki Allahın Sözü də Özü kimi Haqqdır. Əgər insanlar o kitabları təhrif edirlərsə, deməli, Haqqı təhrif edirlər. Bəs necə olur ki, Bibliya kitablarında həmin kitablardan bir hərfin də itməyəcəyini demiş, yerin və göyün keçib getdiyi halda Onun Sözlərinin keçib getməyəcəyini demiş Allah Öz Sözünün yazıldığı kitabların, Öz Sözünün korlanmasına imkan verdi? İbrahim dinləri teist dinlərdir, teist dinlərə görə isə Allah insanların həyatına və ümumiyyətlə dünya işlərinə qarışa bilər. Məhz buna görə də həmin dinlərin ardıcılları Allaha dualar edib Ondan yardım gözləyirlər. Bəs necə olur ki, dünya həyatına, insanların həyatına qarışan Allah Sözünün, kitablarının, Haqqın korlanmasına sakitcə durub baxdı? Haqqın təhrif edilməsinin qarşısını ala biləcəyi halda və hətta bunun qarşısının alacağına söz vermiş olduğu halda Haqqın korlanmasının qarşısını almayan allah Haqq ola bilməz, çünki o, özü Haqqın təhrif edilməsinə mane olmur, halbuki, mane ola bilərdi. Haqqı qoruya bildiyi halda onu qorumayan isə Haqq deyil. Deməli o allah Haqq deyil, Haqq deyilsə, deməli Allah da deyil, Allah da deyilsə, deməli yenə də Allah yoxdur.
Müsəlmanlar da məhz elə bir allaha inanırlar ki, o allah ya haqqı qoruya bilməyib, ya da qorumaq istəməyib. Elə bir allah isə insanı dindar olmaqdan çox ateizmə aparır.
3. Azərbaycanda İsəvilər və müsəlmanlar arasındakı münasibətlər necədir? Öz müşahidənə dayanaraqdan bu barədə nə söyləyə bilərsən?
Azərbaycanda isəvilər və müsəlmanlar arasında münasibət müxtəlif səviyyələrdədir. Bəzi müsəlmanlar separatçı mövqedən çıxış edib nəinki isəviləri, heç öz məzhəbindən olmayan müsəlmanları da sosial varlıq hesab etmirlər, onlarla ünsiyyətdən qaçırlar. Bəzi müsəlmanlar sırf ənənəyə əsaslanaraq ələxsus da sonradan isəviliyi seçənləri sevmirlər, bu zaman onlar unudurlar ki, isəvilik Azərbaycan torpaqlarında çiçəklənəndə, onların isəvi və zərdüşti ulu babaları heç türkdilli dildə də danışmırdılar.
Bəzi müsəlmanlar dini hər kəsin şəxsi işi hesab etdiyindən, hər kəslə, o cümlədən də isəvilərlə çox gözəl münasibətdədirlər, şəxsən mənim çox yaxın dostlarımdan biri də müsəlmandır.

Sunday, September 13, 2009

Güncəl hikmət ağrı-acılarla yoğrulanda


21. Çünki biri hikmət, bilik və bacarıqla zəhmət çəkir, axırda isə onun payını heç bir zəhmət çəkməmiş başqa adama verməli olur. Bu da puçdur, böyük bir dərddir.
22. İnsanın səma altında çəkdiyi bütün zəhmətlərin, ürəyindəki qayğıların ona nə faydası var?
23. Onun bütün günləri dərd içində, işləri kədər içində keçir. Hətta gecə də ürəyi rahatlanmır. Bu da puçdur.
24. İnsan üçün yeyib-içməkdən və gördüyü işdən zövq almaqdan yaxşı şey yoxdur. Ancaq mən gördüm ki, bunu da verən Allahdır.
25. Çünki Onsuz kim yeyə, kim kef çəkə bilər?


İnsan həyatının və zəhmətinin bədbin naxışlarla təsvirini tanımaq istəsəniz, Vaiz kitabına göz atın. Başqa kitablardan fərqli, "Vaiz", həyatı çox bədbin təsvir edir və oxuyanda belə təsəvvür yarana bilər ki, əslində əlini hər şeydən üzmək lazımdı. Bəlkə bir yerə qədər elə belədi də. Ancaq məncə, başqa kitablarla birlikdə "Vaiz" kitabı gerçək həyatda arzu və ehtiraslarımızı, İlahiyə inanc tərəzisində hər şeyin faniliyiylə tarazlaşdırmamızı önərir. Hər şey ötəridir deyə, gerçəkdə bizim etdiyimiz hər bir şey sonunda tarixin unutqanlığına yem olacaq. Ancaq hər şey ötəri olduğundan dolayı, bizə verilmiş bu həyatı boşuna yaşadığımıza, onu bir anlam quraraqdan, axtarıb taparaqdan ona uyğun yaşamaq məncə hamısından önəmlidir. Çünki o anlamda biz Tanrıya yol ala bilərik. Məncə bu şansı itirməyə dəyməz. Axtarın. Tapacaqsınız.

Tuesday, September 8, 2009

Tanrıcıl Çəkingənlik



Məzmurlar kitabında 111-ci məzmur kimi bilinən şeir belə bir cümlə ilə bitir:

“Rəbb qorxusu hikmətin başlanğıcıdı,
Buna əməl edənlərin sağlam düşüncəsi vardır.
Ona əbədi olaraq həmdlər olsun!”

Rəbb qorxusu və ya Allah qorxusu hikmətin başlanğıcı kimi verilir. Buna, (Rəbb qorxusuna və ondan qaynaqlanan hikmətə?) əməl edənlərin sağlam düşüncəsi var.
Əgər söhbət Müqəddəs Kitabdan gedirsə, Rəbb qorxusu önəmli anlayış kimi ortaya çıxır. Allahdan niyə qorxmalıyıq? Fərqli səbəblərə görə. Allaha inancı yetərincə cilallanmamış, köntöy insan Tanrının cəzasından qorxa bilər. Pislik etməkdən çəkinər, ona görə yox ki, pislik etmək istəmir ona görə ki, İlahinin cəzasından qorxar. İlahi qorxusu bir də Tanrıya inancı yontulmuş, incələşmiş insanlarda olar. Ancaq güman ki, bunun motivi dəyişikdir və ya mürəkkəb motivlər sistemində vurğu dəyişikdir. Tanrını sevən insan, Tanrının verəcəyi cəzadan daha çox, öz Sevgilisini incitməkdən qorxar, Sevgilisinin sevdiklərini sevər və onları incitməkdən çəkinər və buna görə də başqalarına pislik etməkdən uzaq durar. Tanrını sevən insan Sevgilisinin əl işinə - insanlara, yaradılmışlara sevgi duyar, çünki Sevgilisi onları sevir, çünki özü onlardan biridir və buna görə də pislik etməkdən çəkinər. Ancaq bu söhbəti başqa bir müstəviyə, Tanrı sevgisinə çəkir. Biz isə, ondan deyil, Tanrıcıl qorxudan danışırdıq deyəsən. Lakin İlahi sevgisi Tanrı qorxusuna bağlıdır. Sevgilisini incitməkdən qorxan, sevdiyinə görə qorxur, cəzadan-filandan deyil. Bu, öz-özlüyündə İlahini sevən insanın İlahidən çəkinməsinə əngəl törətməz. Başqa sözlə, Tanrını sevmək bizim onunla kefimiz istəyən kimi rəftarımıza haqq vermir. Unutmayaq ki, Tanrı qorxusu əslində İlahinin kimliyini tanımağa bağlıdır: kainatın sahibi, insanı yaratmış olana qarşı sayğıya dayanan rəftar bir inanclının borcudur, çünki Tanrı küçədən keçən birisi deyil: O, bizim dualarımızdan dolayı başqalarına ədaləti ödətdirdiyi kimi, başqalarının dualarından ötrü bizi də özünün bilinməz və bəzən absurdcasına anlaşılmaz ədalətində cəzalandıra bilər. Bu teoloji faktı (İlahi bizdən ötrü başqalarını cəzalandırdığı kimi, başqalarından ötrü də bizi cəzalandıra bilər, çünki o hər kəsin Yaradıcısıdır və Sahibidir) tanımaq və Tanrının bu haqqını qəbul etmək İlahini tanımanın bir parçasıdı. Allah qorxusu Onu tanımağa bağlıdı.
İlahi qorxusu Bibliyada daha geniş anlaşılan bir sözdür. O, həm də hörmət, sayğı, heyrət mənasına gəlir. İlahidən qorxmaq onun Hakimi-Mütləq kimi başqa üzünü də tanımaq potensialını içinə alır. İlahi sadəcə yaratmaz, gərəkdiyi zaman həm də yox edər. İlahi qorxusunu gündəlik münasibətlərimizin bir parçasına çevirə bildikdə o hikmət halına gəlir. Hikmət insanlarla İlahi övladları kimi davranmağı içərir. Onları Rəbb sevir və buna görə də onlarla insaflı davranmaq gərəkir. Tanrı onların haqqını yerdə qoymaz, odur ki, hətta gen gəzdiyimiz insanlara belə ədalətsiz yanaşmaqdan qaçmaq lazımdı. Bu, Tanrı qorxusunu hikmətə çevirir və İlahi sevgisinə bir gərginlik gətirir – yaradıcı, daxili, bəzən xoş, bəzən acı gərginlik. Bununla yaşamağı bacarmaq lazımdı. Bir inanclının sağlam düşüncəsi bununla başlayır.
Rəbb qorxusu bu mənada hər bir inanclıda olmalıdı.

Friday, September 4, 2009

Azərbaycanda kilisə və dövlət




Azərbaycanda kilisə və dövlət münasibətləri fərqli müstəvidə baxıla bilər. İslamdan fərqli olaraq, Azərbaycanın Azərbaycan kimi mövcud olduğu zamanlardan bu günə bu ölkədə dövlət kilisəsi olmayıb və ya Xristianlıq dövlət dini olmayıb. Bu, ölkəmizdə kilisə və dövlət münasibətlərində maraqlı bir nüansdır. Dövlət dini və ya kilisəsi olmamaq, özəlliklə də İslamın hakim olduğu ölkədə, marginallaşmaq anlamına gəlir. Kilisə künc-bucaqdadır. Kilisə dövlətin və ya çoxluğun himayəsindən məhrumdu və səsi eşidilməz. Ancaq bunun müsbət tərəfi də var. Din-hökumət münasibətləri əksər hallarda dövlətin xeyrinə, Xristianlığa gəldikdə isə, əksər hallarda Məsihiliyin ziyanına işləyir. Hökumət dini son nəticədə siyasiləşdirir, onun siyasi məqsədlər üçün alətə çevirir. İlahiyə inancın bu cür korrupsiyası onu insanların gözündən salır. Bununla belə, çağdaş münasibətlərin ən azman sosial-siyasi və içtimai fiquru kimi, dövlətlə, hökumətlə bir şəkildə münasibətə girmədən yaşamaq istər kilisə, istərsə də digər dini icmalar üçün qaçınılmazdı. Dövlət sosial həyatın bir çox sferalarını tənzimləyir, cəmiyyəti təşkil edir bir yerə qədər və bu mənada onunla kilisə, kilisənin simasında isə inanclılar qarşılaşırlar – bu qaçınılmazdı.
Kilisə və dövlət münasibətlərini başlanğıc yanaşım üçün aşağıdakı müstəvilərdə və səviyyələrdə nəzərdən keçirmək olar: 1) kilisə və dövlət hüquq müstəvisində, 2) siyasi müstəvidə, 3) içtimai müstəvidə. Bu münasibətlər həm də iki səviyyədə nəzərdən keçirilə bilər: 1) ayrı-ayrı icmalar səviyyəsində, 2) ümumiyyətlə Kilisə səviyyəsində. Bizi daha çox ikinci səviyyə maraqlandırır.
İndi bu haqda bir-iki kiçik qeyd.
Kilisənin dövlətlə hüquq müstəvisində münasibəti hüquqi qeydiyyat, vergilər, təşkilatlanma və s. şəklində özünü göstərir. Son dövrlərdə mətbuatdan bəlli olur ki, dövlət qeyri-ənənəvi və ya marginal dini qrupların qeydiyyatı üçün şərtləri ağırlaşdırır. Bu, kilisələrin və digər qrupların sosial həyata və digər önəmli publik münasibətlərə daxil olmasına daha yaxından nəzarət etmək məqsədi güdə bilər. Qeydiyyatı olmayan qurum rəsmən mövcud deyil. Faktiki mövcud olsa da onun başı bundan dolayı ağrıyacaq. Dini qurumların vergi uçotuna alınması da buna bənzəyir. Azərbaycan rüşvətxorluğun geniş yayıldığı bir məkandı və dövlətlə dini qurumlar arasındakı vergi-maliyyə əlaqələrinin özəlliyinə uyğun qanunvericilik olmadığından kilisələrin əlavə rüşvət mənbəyinə çevrilməsi mümkündü.
Kilisə və dövlət arasında siyasi müstəvidə hələki ciddi bir şey müşahidə olunmur. Dövlət marginal kilisələrin dəstəyini almaqda maraqlı deyil çünki onların cəmiyyətə təsiri azdı. Səsi çıxmayan qurumun səsinə nə ehtiyac? Az-çox oturuşmuş və etno-konfessionallıq elementi olan kilisələr isə dövlət siyasətini daha çox dini tolerantlıq sahəsində dəstəkləməklə məşğuldurlar. Bunlara özəlliklə Azərbaycandakı Rus Pravoslav Kilisəsini və Katolik Kilisəsini göstərmək olar. Əvəzində dövlət onların cəmiyyətdə marginal fəaliyyətinə, belə deyək, qatlaşır. Çoxsaylı, fraqmentar protestant kilisələrinin vəziyyəti daha ağırdı. Katolik və Pravoslav kilisəsi kimi iyerarxik təşkilatlanması və güc mərkəzi olmadığından və daha yad görüldüyündən ən çox künc-bucağa sıxışdırılmanı onları yaşayır.
İçtimai müstəvidə Kilisə əsasən azlıqda qalan inanclıların yetişdirilməsi ilə məşğuldu. Azərbaycanın sosial həyatında və mətbuatda kilisələr ya aktiv deyil ya da onların içtimai fəaliyyəti, özəlliklə də xeyriyyəçilik işi sadəcə işıqlandırılmır. Bütün bunlar isə Kilisəni, istər katolik, istər pravoslav, istərsə də protestant olsun sağqalma və başçıxartma mövqeyinə qoyur. Önəmli olan itib-batmamaq, yox olmamaq və Müjdəni yaşatmaqdı. Kilisənin mətbuatda marginallaşdırılması kilisənin özünə marginallıq aşılamasına yol açır. Bundan başqa cəmiyyətin əsasən müsəlmanlardan ibarət olması da vəziyyəti yaxşılaşdırmır. Kilisə müsəlman cəmiyyətində yaşamaq üçün sosial ortamdakı bəzi fəaliyyətlərindən vaz keçməli olur.
Siyasi və içtimai müstəvidə dövlətin Kilisəyə münasibəti konkret kilisə qoluna hökumətin yanaşmasıyla müəyyən edilir. Məsələn, katoliklər və pravoslavlar dövlətlə nisbətən yaxşı münasibətdədirlər. Vatikanın və Rusiyanın Azərbaycanla əlaqələri, Azərbaycanda təşkilatlanmış çoxsaylı pravoslavların və çox az saylı katoliklərinin olması bu məsələdə yardım edir. Protestantların vəziyyəti daha ağırdı. Önlar görünmürlər, daha çox bölünüblər və fundamentalist yönümlü protestant təriqətləri mülayim təmayüllü olanlarına vəziyyətini ağırlaşdırır. Onlara dövlət basqısı daha çoxdu. Bir də yerli Udin Kilisəsi var. Udin Kilisəsi pravoslavlığa yaxındı, lakin Azərbaycanda hələ türkdillilər və İslam gəlməzdən öncə vardı. Ermənistanın Udin kilisə abidələrini öz xeyrinə istifadə etməyə çalışması dövləti məcbur edir ki, Udin Kilisəsinə özəl qayğı göstərsin: onların kilisələri dirçəldilir, dövlət tərəfindən tanınır və onların irsi Azərbancan mədəni kimliyinə daxil edilir.
Göründüyü kimi, siyasi və içtimai müstəvidə vəziyyət daha mürəkkəbdi və yəqin bu hüquqi müstəvidəki münasibətlərə də təsir edir.

Tuesday, September 1, 2009

Müqəddəs Kitabda kim kimə müraciət edir?


Bibliya, İsa Məsih kimi, ikili təbiətə malikdi: 1) Bibliyanın vəyh (açılım) təbiəti, 2) Bibliyanın insani cavab təbiəti. Müqəddəs Kitab İlahi haqqında bizə öyrətdiyinə və İsa Məsihin şəxsiyyətində İlahini anlamağa inanc gözüylə dəvət etdiyinə görə vəhy özəlliyinə malikdi: o özündə Tanrıdan gələn və insanlara çatdırılması gərəkən insan-ilahi münasibətlərinin açmacasını - xoş xəbəri içərir. Lakin Bibliya həm də tarixən yaranmış müqəddəs kitablar məcmusudur. O, həm də insanlığın bu xoş xəbərə reaksiyasını, cavabını öz içinə alır. Bibliya Allahın xoş xəbərini və bu xoş xəbərə verilən cavabı birlikdə əks etdirir. Onda insanilik var: onu insanlar yazıb, insanların tarixini, dövrünü, dünyagörüşünü, İlahi Xəbəri fərqli və bəzən ziddiyyətli anlama şəkillərini göstərir. Lakin bu insanilik bir cavab özəlliyinə malikdi. Bu insanilik Tanrının insanlara verdiyi bir gerçəkliyə insanların reaksiyasıdı. Odur ki, Bibliyanı göydən düşübmüş kimi sadəcə vəhydir deyə oxumaq özünü doğrultmaz. Bibliya həm də vəhyə verilən cavabdı – bunu da göz önünə alıb oxumalıyıq. Bibliyanın İlahi xəbərə insan reaksiyası kimi çoxlu qatları var. Hər qat bir cavabdan, və ya bir cavabın fərqli yönlərindən bəhs edir. Yazı, cümlə səviyyəsində Bibliyada ayrı-ayrı insanların, şəxslərin İlahiyə müraciəti əks olunur. Məsələn Məzmurlarda ağrı-acı çəkən insanın İlahiyə müraciəti gözə dəyir. Hekayətlərdə, bir hekayə qəhrəmanın Allahın vəhyinə, konkret xəbərə, hadisəyə verdiyi reaksiya kimi cavab gözə dəyir. Süjet, narrativ səviyyəsində, insan övladlarının İlahini ciddiyə almaq/almamaq havasına köklənmiş həyatı bir başqa cavabdı. Kanon səviyyəsində isə insanın vəhyə cavab olaraq İlahi yardımı olmadan qurtarmasının qeyri-mümkünlüyünü anladığını görürük. “Başlanğıc”dan, “Vəhy” kitabına qədər, insan övladı yol azmaqla, yolu İlahi işığında tapmaqla və yenə azmaqla, və yenidən Allahın müdaxiləsilə o yolu tapmaqla məşğuldu.
Bibliya həm də bizi Allaha bir cavab verməyə dəvət edir. Bibliyanı vəhyə fərdi, şəxsi cavabımız kimi də oxumağı bacarmalıyıq – çünki Müqəddəs Kitab bu cür modelə dəvət edir və arzuolunmaz cavablara da işıq tutur. Belədə cavab fərdiləşir və sizin cavab olur. Siz Bibliyanı oxuyaraqdan nəsillərin Allaha verdiyi cavabı özünüzünkü edib vermiş olursunuz.
Bu, İlahi vəhyə təslim olmaqdı. İlahiyə gediş də elə bununla başlayır. Vəhyi anlamaq, vəhydə Allahın səndən istədiyi özünü, kimliyini tapmaqla və onu qəbul etməklə olur. Bu kimlik fərdidir, bu kimlik bir qəlip deyil. Hər kəs üçün vəhyin dərinliklərində yalnız ona məxsus bir cavab – kimlik yatır. Çüni vəhy sadəcə Allahdan gəlmir. Vəhy həm də insan ruhunun Vəhyə verdiyi cavabdan yoğrulub: təslimiyyətdən tutmuş, nifrətdolu rəddə qədər.
Bütün bunlara görə, Müqəddəs Kitabda bir daxili gərginlik var. O gərginlik özündə İlahi enerjini – Lütfü - cəmləyir və o gərginlik İsa Məsihdə insani və ilahinin BİRləşməsindən, onun olduğu kimi vəhyə hopmasından qaynaqlanır. O gərginlik sizinlə Tanrı arasında o kitabı oxuyub onun məsləhət gördüyü cavablardan sizinkini tapıb seçməklə olur. O gərginlik sizinlə Tanrı arasında ahəngə, tarazlığa dayanan münasibət qurur. Çünki siz vəhyə cavab verirsiniz. Vəhyi Allahdan gələn kimi və sizdən çıxan, sizin iradə və düşüncənizə, hisslərinizə dayanan cavab kimi yaşayırsınız. Məncə bu Müqəddəs Kitabı daha maraqlı edir. Bəs Quranı necə, vəhyə insan cavabı kimi oxumaq olar?

köhnə və yeni

Əziz bloq ziyarətçiləri, bu postdan sonra bütün postlar artıq yeni bloqdakı yazılar olacaq. Göy rənglə yazılmış postların hamısı köhnə bloqdan buraya yerləşdirilmiş yazılardı - onların yazılma tarixi ilə, yeni bloqa yerləşdirilmə tarixləri arasında fərq var. Əvvəlki bloqa daxil olmaq istəyən www.logos.azeriblog.com gündəliyinə baş çəkə bilər. Təəssüf ki, azəribloqda baş verən son hadisələrdən sonra o serveri tərk etmək məcburiyyətində qaldım. Köhnə bloqu saxlayıb-saxlamayacağımı hələlik dəqiqləşdirməmişəm. Bununla belə, Məsihiliklə bağlı yazılar bu bloqda yerləşdiriləcək.

Sunday, August 30, 2009

dini təhsil və teatr

Teatr haqda bilgim, sıravi bir teatr tamaşaçısının bilgisindən çox deyil. Bununla belə, geniş mənada səhnələşdirmənin və ya bir şeyi, hekayəti, ideyanı teatrda olduğu kimi səhnə tərtibatı əsasında ortaya çıxarmanın dini təhsil üçün önəmini çoxdan anlamışam və bunu anlamağama, sevməyimə səbəb bir müəllimim olub.
Teatr həvəskarı olan bir müəllimim vardı və adam öz həvəsini dərsinə çevirməyi bacarmışdı. O müəllimdən iki kurs\dərs almışdım. İlk kurs maraqsız oldu, ancaq ikinci kurs məni səhnələşdirmənin dini təhsildə önəminə inandırdı.


Həmin bu ikinci dərsdə\kursda biz Əhdi Ətiqin bəzi hekayələrini səhnələşdirməyə çalışırdıq və bu yolla vəhyi öyrənirdik. Təsəvvür edin ki, siz Qurandakı hekayətləri teatrda oynayacaqmış kimi səhnələşdirirsiniz və sonra da kiçik bir qrup olaraqdan onu dərsdə göstərirsiniz. Sizin kimi, Qurandan eyni heyakəti səhnələşdirən 5-6 adamlıq başqa bir neçə qrup var və hər qrup da biri-birindən təcrüd olunmuş halda, eyni hekayəni səhnələşdirir və sonra da bütün qruplar bir araya gəlib eyni bir gündə, dərsdə o səhnələşdirməni, hekayəni oynayırlar. Daha sonra bütün tələbələr hekayətin burasını niyə belə, orasını nə səbəbə elə qurduqlarını anladırlar, hekayəti, vəhyi göstərilən qrup tamaşalarına və mətnə dayanaraqdan təhlil edirlər. Bu, Vəhyi təhlil etmənin, onu öyrənmənin çox maraqlı, kollektiv, incəsənətlə, təxəyyüllə yoğrulmuş xoş şəklidi. Bibliyadakı və elə Qurandakı hekayələr bir qayda olaraq qısa yazılmış narrativlərdi. Bu hekayələri yazıdan hərəkətə (tamaşaya) keçirəndə insan mətni oxuduğu zaman qarşılaşmayacağı suallarla üz-üzə gəlir və onlara cavab verməli olur, çünki mətndə səhnələşdirmə gözüylə görülə bilən susmalar var. Məsələn, nə Bibliya, nə də Quran İbrahim peyğəmbərin oğlunu qurbanlıq üçün götürdüyü zaman onu necə yerə yatırdığını, əl-qolunu bağladığını anlatmır. Lakin bu hekayəni tamaşaya çevirəndə, yəni onu səhnələşdirəndə istər-istəməz buna bənzər bir sualla qarşılaşırsan və düşünürsən: İbrahim peyğəmbərin oğlunu necə bağlayıb, ümumiyyətlə bağlayıbmı onu? Bunu necə səhnələşdirməli? Bu bağlama səhnəsəni necə, niyə, hansı əsaslarla belə deyil, elə təsəvvür edirik? Bağlama səhnəsini belə göstərsək tamaşaçı bunu necə anlar? Bu səhnəni hansı əsaslarla bu cür göstərə bilərik? Bu suallar bizi mətnə başqa gözlə yanaşmağa çəkir və mətni bu cür öyrənmək onun linqivistik, filoloji, teoloji, tarixi və s. analizində görmədiyimiz yanlarını açır. Başqa sözlə, səhnələşdirmə metodu vəhyi hərəkət(lər) vasitəsilə şərh etmənin potensialını anladır. Yuxarıda verdiyim misala qayıdaq. Bizim sinifdə dörd qrup vardı və bu qrupların hamısı İbrahim peyğəmbərin öz oğlunun əl-qolunu necə bağlamasını biri-birindən fərqli səhnələşdirmişdi. Bir qrupa görə, İbrahim peyğəmbər oğlunu üzü üstə yerə yıxır, oğlunun əllərini övladının arxasından bağlayır. İkinci qrupa görə, İbrahim peyğəmbər oğlunu arxası üstə yıxır, onun gözlərinə uzun müddət baxır və sonra oğlunun gözlərini bağlayıb, daha sonra əllərini bağlayır. Üçüncü qrupun səhnələşdirməsində isə hər şey yağ kimi gedirdi: İbrahimin oğlu özü yerə uzanır, əllərini atasına uzadır, gözlərini yumur ki, atası əllərini bağlasın. Mən hələ, tələbələrin bu həkərət-şərh vasitəsilə səhnələşdirilən vəhyə gətirdikləri simvolikanı (kəndirin rənginə önəm vermək lazımdımı?), dramatikliyi (bu səhnə bir atanın faciəsi kimi, yoxsa Allahın mərhəmətini anladan qələbə hekayəsi kimi hazırlanmalıdı?), vurğunu (mətnin kulminasiyası hardadı və bunu səhnədə necə ifadə etməli) demirəm.Belədə vəhyin susduğu məqamlar gələcək din xadiminin yaradıcı yanaşması, təxəyyül araşdırması üçün fürsətə çevrilir və onu vəhylə, hekayətlə daha dərindən əlaqəyə girməyə çəkir.
Bu da bir təhsil şəklidi. Bu da insan bədənini, hərəkətlərini, oyunlarını və plastikasını tətbiq edərəkdən İlahi sözünü anlamağa bizi vadar edir. Bunu da məncə, bizim Azərbaycanın “ə zəbər ə” sistemiylə çalışan dini təhsil müəssisələrində istifadə etmək lazımdı
.

gündəlikdə axtarış