Əslində bu məsələyə ötəri də olsa başqa ismarışlarımdan birində toxunduğumu düşünürəm. Bu ismarışda sözügedən mövzuya bir az dərindən yanaşmağa çalışacağıq.
Azərbaycan mədəniyyəti və İsəvilik biri-birinə necə “yaraşır”? Daha doğrusu onların arasında münasibət necə olmalıdı? Bu soruya qarşılıq verməzdən öncə bir-iki giriş səciyyəli mövzuya göz ataq. Bu giriş səciyyəli mövzulara, İsəvilikdə mədəniyyət və mədəniyyətdə İsəvilik mövzusu, Azərbaycan mədəniyyəti və onun dəyəri mövzusudu.
Öncəliklə onu deyim ki, istər İsəvilik, istərsə də Musəvilik vəhyin mədəniyyətdə açıldığını, vəhyin insan varlığına, insan dilinə və yaratdıqlarına sığdırıldığını tanıyan inanclardı. Başqa sözlə, Məsihilikdə mədəniyyətdən, insanın yaratdıqlarından kənarda açılan, göydən guppultu ilə düşən, aydan arı, sudan duru vəhy qavramı yoxdu. Sırf teoloji baxış bucağından bu, iki önəmli müddəaya dayanır: 1) İlahinin vəhyini və İlahinin özünü az-çox anlamaq üçün vəhy insanın anlayacağı vasitə və şeylərdən, dəyərlərdən keçərək, onlar vasitəsilə açıqlanmalıdı. Vəhyin anlaşılması üçün, vəhy insanın anlayacağı şəkildə olmalıdı. İnsanın anlaya biləcəyi hər şey isə dolayı ya düzünə mədəniyyətlə, onun yaratdıqları və ifadə etdikləri ilə əlaqədədi. İnsandan, onun varlığı, yaratdıqları, problemlərindən tamamən kənarda vəhy necə anlaşıla bilər? Hec cür. Vəhy anlaşılmaq üçün insaniləşməlidi. İnsaniləşmək isə mədəniləşmək, bəşəriləşmək deməkdi. Bu mənada, vəhy insan dünyasına, varlığına sığıdırılır ki, insan İlahini anlaya bilsin. İlahinin insan dünyasına sığan şəkli vəhydə görülür. 2) Məsihiliyin çox önəmli təməl inanclarından biri İlahinin bəşəriləşməsidi ki, bu bəşəriləşmə hadisəsi İsa Məsihdə görülür. İlahi özünü insanda, bəşər övladında, konkret olaraq İsa Məsihdə bizə tanıtdırır. Başqa sözlə Tanrı özünü bir yerə və şəklə qədər insana sığıdırır ki, insan Onu özündə görə və tanıya bilsin. Yəni vəhy, inancın kökündə duran açılım yalnız insan anlasın deyə insanın mədəniyyətindən, qavramlarından keçərək bizə verilmir. Bu yalnız vəhyin bir tərəfidi. Bundan daha çox Məsihilikdə İlahi özünü insanda tanıdır, insanda açır və İsəvilikdə vəhy məhz insanla qovuşanda vəhy kimi öz yüksəliş nöqtəsinə çatır. Başqa cür desək, mədəniyyət vasitəsilə açılmaq vəhyin funksional özəlliyi deyil, ontoloji özəlliyidi. Mədəniyyət vasitəsilə açılmaq ontoloji-teoloji əsası olan bir vəhy özəlliyidi və İlahinin İsa Məsihdə insaniləşməsi və bəşəriləşməsi ilə ortaya çıxır. Burayacan söylədiklərimizi bir araya gətirək: 1) Vəhy mədəniyyət, insan vasitəsilə ortaya çıxarılır, baş verir. Buna səbəb odur ki, teoloji baxış bucağından yanaşsaq insana Allahı tanıtmaq üçün insanın anlayacağı dildə onunla danışmaq lazımdı. İnsanın anlayacağı dil isə onun mədəniyyəti, yaratdıqları, ifadə etdikləri, probleməri və s-di. 2) Məsihilikdə Tanrı özünü insanda, yaradılmışda, mədəniyyəti törədəndə ifadə edir və bununla da vəhy üçün mədəniyyət ayrılmaz ifadə tərzi, vəhyin bir parçası olur.
Buraya qədər yazdıqlarımız vəhy və mədəniyyət arasındakı çoxtərəfli əlaqələrdən yalnız birinin teoloji əsasını ifadə edir. Ancaq bundan başqa bir də tarixi gerçəklikdə, reallıqda görülən bir əlaqə var. Burda artıq biz mədəniyyətdə Xristianlıq mövzusuna giririk. İsəvilik tarixinə göz atsaq görəcəyik ki, İsəvilik tarixdə, mədəniyyətdə ifadə olunmuş inancdı. Yəhudilikdə mədəniyyətin vəhyə təsiri yəhudi kimliyi, ibrani dili, Misir təsiri vasitəsilə ortaya çıxır. Musəvilik yəhudi toplumunun institutları ilə iç-içə açılan inancdı. Eyni şeyi İsəvilik haqqında da söyləmək olar. İsa Məsih hadisəsini vəhy kimi anlamaq üçün ilkin xristianlar yəhudi və yunan dünyagörüşünü, onun qavramlarını istifadə etmişlər. Ha-Şem sözündən tutmuş, euangelia sözünə qədər bir çox sözlər, qavramlar Məsihilikdən öncə də işlədilirdi və İsa Məsih hadisəsi də bu qavramların, konseptlərin fonunda, onlar vasitəsilə və onlardan keçərək açıqlanır. Tarixi inkişafın nəticəsində mədəniyyət və vəhy arasında əlaqə daha da güclənir sonradan. Isəvilikdə latın təsiri, Şərq İsəviliyində Yunan, Orta Şərqdə isə İslam təsiri ortaya çıxır. Məsihiliyin getdiyi hər ölkədə yerli mədəniyyətin, daha əvvəlki dinin, yerli toplum institutlarının sözügedən inancda izi görülür. Beləcə İsəvilik bir yerə qədər mədəniyyətin bir parçası halına gəlir.
Qısacası, İsəvilikdə mədəniyyət bir təsir faktorudur və bir qavram kimi önəmlidir. Ona görə ki, insanın vəhyi anlaması üçün açılımın insani qavramlar, vasitələr hesabına açıqlanması gərəkdir: Tanrı özünü mədəniyyətin yaradıcısı və ya gəlişdiricisi olan insanda tanıtdırır və bununla da “mədəniləşir”, mədəniyyət, insan hadisəsinə çevrilir və ona görə ki, tarixi reallıqda vəhy mədəniyyətdən kənarda açılmır. Mücərrəd isəvilik və mücərrəd mədəniyyət arasındakı əlaqə öncə yəhudi-yunan, daha sonra digər mədəniyyətlərin hesabına konkretləşir, real tarixi gerçəkliyə çevrilir.
Azərbaycan mədəniyyəti və İsəvilik biri-birinə necə “yaraşır”? Daha doğrusu onların arasında münasibət necə olmalıdı? Bu soruya qarşılıq verməzdən öncə bir-iki giriş səciyyəli mövzuya göz ataq. Bu giriş səciyyəli mövzulara, İsəvilikdə mədəniyyət və mədəniyyətdə İsəvilik mövzusu, Azərbaycan mədəniyyəti və onun dəyəri mövzusudu.
Öncəliklə onu deyim ki, istər İsəvilik, istərsə də Musəvilik vəhyin mədəniyyətdə açıldığını, vəhyin insan varlığına, insan dilinə və yaratdıqlarına sığdırıldığını tanıyan inanclardı. Başqa sözlə, Məsihilikdə mədəniyyətdən, insanın yaratdıqlarından kənarda açılan, göydən guppultu ilə düşən, aydan arı, sudan duru vəhy qavramı yoxdu. Sırf teoloji baxış bucağından bu, iki önəmli müddəaya dayanır: 1) İlahinin vəhyini və İlahinin özünü az-çox anlamaq üçün vəhy insanın anlayacağı vasitə və şeylərdən, dəyərlərdən keçərək, onlar vasitəsilə açıqlanmalıdı. Vəhyin anlaşılması üçün, vəhy insanın anlayacağı şəkildə olmalıdı. İnsanın anlaya biləcəyi hər şey isə dolayı ya düzünə mədəniyyətlə, onun yaratdıqları və ifadə etdikləri ilə əlaqədədi. İnsandan, onun varlığı, yaratdıqları, problemlərindən tamamən kənarda vəhy necə anlaşıla bilər? Hec cür. Vəhy anlaşılmaq üçün insaniləşməlidi. İnsaniləşmək isə mədəniləşmək, bəşəriləşmək deməkdi. Bu mənada, vəhy insan dünyasına, varlığına sığıdırılır ki, insan İlahini anlaya bilsin. İlahinin insan dünyasına sığan şəkli vəhydə görülür. 2) Məsihiliyin çox önəmli təməl inanclarından biri İlahinin bəşəriləşməsidi ki, bu bəşəriləşmə hadisəsi İsa Məsihdə görülür. İlahi özünü insanda, bəşər övladında, konkret olaraq İsa Məsihdə bizə tanıtdırır. Başqa sözlə Tanrı özünü bir yerə və şəklə qədər insana sığıdırır ki, insan Onu özündə görə və tanıya bilsin. Yəni vəhy, inancın kökündə duran açılım yalnız insan anlasın deyə insanın mədəniyyətindən, qavramlarından keçərək bizə verilmir. Bu yalnız vəhyin bir tərəfidi. Bundan daha çox Məsihilikdə İlahi özünü insanda tanıdır, insanda açır və İsəvilikdə vəhy məhz insanla qovuşanda vəhy kimi öz yüksəliş nöqtəsinə çatır. Başqa cür desək, mədəniyyət vasitəsilə açılmaq vəhyin funksional özəlliyi deyil, ontoloji özəlliyidi. Mədəniyyət vasitəsilə açılmaq ontoloji-teoloji əsası olan bir vəhy özəlliyidi və İlahinin İsa Məsihdə insaniləşməsi və bəşəriləşməsi ilə ortaya çıxır. Burayacan söylədiklərimizi bir araya gətirək: 1) Vəhy mədəniyyət, insan vasitəsilə ortaya çıxarılır, baş verir. Buna səbəb odur ki, teoloji baxış bucağından yanaşsaq insana Allahı tanıtmaq üçün insanın anlayacağı dildə onunla danışmaq lazımdı. İnsanın anlayacağı dil isə onun mədəniyyəti, yaratdıqları, ifadə etdikləri, probleməri və s-di. 2) Məsihilikdə Tanrı özünü insanda, yaradılmışda, mədəniyyəti törədəndə ifadə edir və bununla da vəhy üçün mədəniyyət ayrılmaz ifadə tərzi, vəhyin bir parçası olur.
Buraya qədər yazdıqlarımız vəhy və mədəniyyət arasındakı çoxtərəfli əlaqələrdən yalnız birinin teoloji əsasını ifadə edir. Ancaq bundan başqa bir də tarixi gerçəklikdə, reallıqda görülən bir əlaqə var. Burda artıq biz mədəniyyətdə Xristianlıq mövzusuna giririk. İsəvilik tarixinə göz atsaq görəcəyik ki, İsəvilik tarixdə, mədəniyyətdə ifadə olunmuş inancdı. Yəhudilikdə mədəniyyətin vəhyə təsiri yəhudi kimliyi, ibrani dili, Misir təsiri vasitəsilə ortaya çıxır. Musəvilik yəhudi toplumunun institutları ilə iç-içə açılan inancdı. Eyni şeyi İsəvilik haqqında da söyləmək olar. İsa Məsih hadisəsini vəhy kimi anlamaq üçün ilkin xristianlar yəhudi və yunan dünyagörüşünü, onun qavramlarını istifadə etmişlər. Ha-Şem sözündən tutmuş, euangelia sözünə qədər bir çox sözlər, qavramlar Məsihilikdən öncə də işlədilirdi və İsa Məsih hadisəsi də bu qavramların, konseptlərin fonunda, onlar vasitəsilə və onlardan keçərək açıqlanır. Tarixi inkişafın nəticəsində mədəniyyət və vəhy arasında əlaqə daha da güclənir sonradan. Isəvilikdə latın təsiri, Şərq İsəviliyində Yunan, Orta Şərqdə isə İslam təsiri ortaya çıxır. Məsihiliyin getdiyi hər ölkədə yerli mədəniyyətin, daha əvvəlki dinin, yerli toplum institutlarının sözügedən inancda izi görülür. Beləcə İsəvilik bir yerə qədər mədəniyyətin bir parçası halına gəlir.
Qısacası, İsəvilikdə mədəniyyət bir təsir faktorudur və bir qavram kimi önəmlidir. Ona görə ki, insanın vəhyi anlaması üçün açılımın insani qavramlar, vasitələr hesabına açıqlanması gərəkdir: Tanrı özünü mədəniyyətin yaradıcısı və ya gəlişdiricisi olan insanda tanıtdırır və bununla da “mədəniləşir”, mədəniyyət, insan hadisəsinə çevrilir və ona görə ki, tarixi reallıqda vəhy mədəniyyətdən kənarda açılmır. Mücərrəd isəvilik və mücərrəd mədəniyyət arasındakı əlaqə öncə yəhudi-yunan, daha sonra digər mədəniyyətlərin hesabına konkretləşir, real tarixi gerçəkliyə çevrilir.
No comments:
Post a Comment