Ədalət üçün tanıqlıq etmək İsəvilərin Tanrıcıl borcudu. Bir Azərbaycanlı üçün bu tanıqlığın köklərini iki yolla açmaq olar: 1) Dillə, 2) İlahi Öyrətisiylə – müqəddəs kitabdan, tarixi təcrübədən, çağdaş teologiyadan və s.
Ədalət əldən sürüşüb düşən balıq kimi bir şeydi. Onu tutmaq olar, ancaq onu sudan çıxarsanız canı çıxacaq. Sudan çıxarsanız, çırpınacaq, can verəcək, əlinizdən qurtulmağa çalışacaq. Onu zatən sudan çıxarmaqla öldürürsünüz. Onu suda əlinizdə tutmaqla onun belə deyək, balıqlığını əlindən alırsınız: balıq axı üzməlidi, sizin suya salınmış əlinizdə yaşayacaq deyil ki. Balığı balıqlığında buraxmaq istəsəniz, ona baxmaqdan uzağa gedə bilməyəcəksiniz. Balıq ədalətin suyu onun konteksti, onun geniş fonudu. Buna görədir ki, ədalət əxlaq və hüquq, yerli adət və ənənələrlə, şəxsin bilavasitə içindəki ortamıyla sıx bağlıdı. Siz ədaləti mücərrədləşdirib ona anlayış verə bilərsiniz, ancaq bu halda ədaləti sudan çıxarırsınız - onun günlük insan münasibətlərindəki qaçınılmaz konkretliyini, yayğınlığını, ortamıyla ilişkisini öldürürsünüz. Odur ki, ədaləti elə ədalət kimi görmək istəsəniz onu öz suyunda buraxmağa məcbursunuz.
Mən ədaləti sudan çıxarıb ona anlayış vermək istəmirəm. Məndən öncə çoxları yazıb-pozub və hələ indiyə qədər də onun nə olduğunu tam bilən və açan yoxdu. Mən ən yaxşı halda ədaləti suda müşahidə edə bilərəm: misallar verməklə ədalətdən bir şeylər anladaram. Sizin bağınızda iş görmüş adama öncədən razılaşdığınız haqqı vermək ədalətdi. Sizin bağınızda iş görmüş və gördüyü işi artıqlamasıyla yerinə yetirmiş adama öncədən razılaşdığınızdan artıq ödəmək, hətta o istəməsə də belə, artıqlamasıyla yerinə yetirdiyi iş üçün ona işinə uyğun ödənc təklif etmək və bunu qəbul etməsi üçün cəhd etmək ədalətdi. Ac-yalavac, küçədə yatan kimsəsizə, İsa Məsih sənin günahların üçün ölüb söyləməyib də onun qalması, yatıb-qalxması üçün yer tapmaq və ya bu işdə ona yardım etmək ədalətdi. Əlinizdə yetərincə sübut olmadığı halda başqaları haqqında ağır nəticələr verə biləcək qərara varmaqdan çəkinmək ədalətdi. Düzgün və tutarlı əsaslarla cəzalandırılan birisinin cəzasını alması üçün çalışmaq ədalətdi. Ətrafınızdakıların haqqını yeməmək ədalətdi. Allahın heyvanlarıyla belə insafla davranmaq ədalətdi. Səhvini etiraf etmək, əxlaqi qəbul olunmaz əməli üçün üzr istəmək ədalətdi. Qısacası, insanla insan kimi davranmaq ədalətdi. Burda deyəsən bir az ümumiləşdirməyə və mücərrədləşdirməyə daldıq.
Ədalət sözünü dilimizdə anlatmaq üçün haqq sözünü də işlədirik. Ədalətli olan haqlıdı. Haqsız olan həm də ədalətsizdi. Haqq dilimizdə həm də həqiqət deməkdi. Haqqı demək həqiqəti söyləməkdi. Haqq həm də birisinin haqqı, yəni qazandığı və ya hər hansı başqa əsasla üzərində tutarlı iddiası olan bu və ya digər şəkildə davranmaq imkanını və ya başqalarından bir şəkildə davranışı istəmək imkanını da içərir. Belədə, ədalət haqq olur. Ancaq ədalət haqq olmaqla qalmır axı. Ədaləti haqla eyniləşdirmək və ya haqqı ədalətlə eynişlədirmək ədaləti həqiqətləşdirmək və həqiqəti də ədalətləşdirmək deməkdi. Həqiqət ədalətlidi. Ədalət həqiqətdi və ya həqiqidi. Ədalət həqqidi. Ədalətin haqqla, həqiqətlə qovuşması və ya əksinə haqqın, həqiqətin həm də ədalətliliyi bizi ədalətin İlahi ölçümünə gətirir. Haqq-ədalət həm də Tanrının adıdı. Tanrı haqlıdı və ya ədalətlidi. Haqq Tanrının istədiyi bir özəllikdi. Haqq həqiqətdirsə, və ya həqiqidirsə, o zaman o Tanrıdandır, çünki Tanrı özü həqiqidir, həqiqətdir. Tanrının istəyinə uyğun davranmağa və yaşamağa çalışan birisi haqq(ın)a uyğun yaşamaq istəyən başqasının haqqını yeməyən, haqqı yeyilənin haqqını yedirməməyə can atan həqiqət carçısıdı.
Beləcə, dilimiz haqq, həqiqət, ədalət və İlahini biri-birilə içləşdirir.
Bu isə havadan gəlmir və məncə dərin köklərə malikdi. Mənim axtardığım və tapdığım, qazıb çıxarmasam da su verib suvardığım, yetişdirdiyi həyat ağacından meyvəsini yemək istəsəm də indiyə qədər nübarını etmədiyim köklər Məsihilikdədi. Bəziləriniz etiraz edəcək. Deyəcəksiniz ki, haqq, həqiqət, ədalət, İlahi, Allah və s. hamısı Ərəb sözləridir, dilimizə ərəbcədən gəlir. Dilimizin ərəbcədən almaqla anlatdığı bu qavramlarda olsa-olsa müsəlmançılığın izi olar - burda Məsihiliyin nə işi var? Ikinicisi, bizim dilimiz İsəviliyi yaşamayıb: bu sözlərin anlatdığı qavramları İsəviliyə ilişkin necə anlatmaq olar? Axı onların arxasında Məsihilikdən bir şey durmur. Bir yerə qədər düz buyurursunuz əziz oxucu, başqa yerə qədər isə əyri. Düz deyirsiniz ki, dilimizdəki bu sözlər ərəbcədən alınmadı, bizim dilimiz İsəviliyi yaşamayan dildi və bu sözlərin arxasındakı qavramlarda da müsəlmançılığın izi ola bilər. Bununla razılaşıram. Ancaq bununla razılaşmıram ki, belə olması mənim əlimdən dilimizdəki bu mətləbləri Məsihilikdəki köklərlə bağlamaq fürsətini alır. Birincisi ona görə ki, ədalət hər nə qədər yerli, konkret, şərait suyunda hərəkət edib gözdən itsə də, milli adət-ənənə, əxlaq axınlarında əlimizdən balıq kimi sürüşüb çıxsa da, dil, tarix, ölkə, coğrafiya, siyasət, hüquq çaylarında və göllərində balıq kimi mövcudluğundan dolayı o adını çəkdiyim çay və göllərdən kənarda ölsə də balıq elə hər yerdə öz özəllikləriylə birlikdə balıqdı. Populist, tarixi ədalətin bərpasını çığırıb-bağıran insanlarda, gerçəkdən ağrı-acıya və əsassız basqıya tuş gələn məzlumlarda bu və ya digər şəkildə ədalət hissimi deyim, anlayışımı adlandırım, instinktimi söyləyim, qavramımı isimləndirim, intuisiyasımı çağırım, var: onu tutub saxlamaq çətindi, onu tam mücərrədləşdirmək olmur, ancaq onun mövcudluğunu tarix və insanlıq inkar etməz. Buna görə də, ərəbin dilimizdəki ədalətini, həqiqətini, haqqını, onların özlərinin yazı-pozularından çox şey öyrəndiyi yəhudinin yunanın teologiyasına bağlamaq normaldı. Qısacası, dilimizdəki ədaləti məsihiləşdirən (həm də) onun həryerdəliyidi (universallıq deyəcəyimə belə deyim). İkincisi, mən axı yazdım mən yaşamımızın lap “Başlanğıc”ında hamımızın qarşısına çıxan, ömür boyu köklərini aradığımız həyat ağacının köklərini tapmışam, ondan yazıram, Zəqqumun köklərindən deyil.
İndi dönək görək dilimizdəki haqqı, ədaləti, həqiqəti İsəvilikdəki köklərə necə calamaq olar. Mən bu kökün dörd qolundan danışacam. Onun birincisi İlahi Surətidi (İmago Dei), ikincisi, günahkarlığın həryerdəliyi və içdəliyidi, üçüncüsü Mükəmməl Surət və insanın Tapınaqlığı yetənəyi və dördüncüsü də Rəbbin bağışlamasına, sevgisinə və mərhəmətinə esxatoloji ümid və tanıqlıqdı. Qulağınıza əcaib gəlir bu sözlər? Eybi yox, düzələr. Əqlinizin toqqasını bərkidin, səbrinizi altdan geyindirib üstən qıfıllandırın, getdik.
No comments:
Post a Comment