Azərbaycanda kilisə və dövlət münasibətləri fərqli müstəvidə baxıla bilər. İslamdan fərqli olaraq, Azərbaycanın Azərbaycan kimi mövcud olduğu zamanlardan bu günə bu ölkədə dövlət kilisəsi olmayıb və ya Xristianlıq dövlət dini olmayıb. Bu, ölkəmizdə kilisə və dövlət münasibətlərində maraqlı bir nüansdır. Dövlət dini və ya kilisəsi olmamaq, özəlliklə də İslamın hakim olduğu ölkədə, marginallaşmaq anlamına gəlir. Kilisə künc-bucaqdadır. Kilisə dövlətin və ya çoxluğun himayəsindən məhrumdu və səsi eşidilməz. Ancaq bunun müsbət tərəfi də var. Din-hökumət münasibətləri əksər hallarda dövlətin xeyrinə, Xristianlığa gəldikdə isə, əksər hallarda Məsihiliyin ziyanına işləyir. Hökumət dini son nəticədə siyasiləşdirir, onun siyasi məqsədlər üçün alətə çevirir. İlahiyə inancın bu cür korrupsiyası onu insanların gözündən salır. Bununla belə, çağdaş münasibətlərin ən azman sosial-siyasi və içtimai fiquru kimi, dövlətlə, hökumətlə bir şəkildə münasibətə girmədən yaşamaq istər kilisə, istərsə də digər dini icmalar üçün qaçınılmazdı. Dövlət sosial həyatın bir çox sferalarını tənzimləyir, cəmiyyəti təşkil edir bir yerə qədər və bu mənada onunla kilisə, kilisənin simasında isə inanclılar qarşılaşırlar – bu qaçınılmazdı.
Kilisə və dövlət münasibətlərini başlanğıc yanaşım üçün aşağıdakı müstəvilərdə və səviyyələrdə nəzərdən keçirmək olar: 1) kilisə və dövlət hüquq müstəvisində, 2) siyasi müstəvidə, 3) içtimai müstəvidə. Bu münasibətlər həm də iki səviyyədə nəzərdən keçirilə bilər: 1) ayrı-ayrı icmalar səviyyəsində, 2) ümumiyyətlə Kilisə səviyyəsində. Bizi daha çox ikinci səviyyə maraqlandırır.
İndi bu haqda bir-iki kiçik qeyd.
Kilisənin dövlətlə hüquq müstəvisində münasibəti hüquqi qeydiyyat, vergilər, təşkilatlanma və s. şəklində özünü göstərir. Son dövrlərdə mətbuatdan bəlli olur ki, dövlət qeyri-ənənəvi və ya marginal dini qrupların qeydiyyatı üçün şərtləri ağırlaşdırır. Bu, kilisələrin və digər qrupların sosial həyata və digər önəmli publik münasibətlərə daxil olmasına daha yaxından nəzarət etmək məqsədi güdə bilər. Qeydiyyatı olmayan qurum rəsmən mövcud deyil. Faktiki mövcud olsa da onun başı bundan dolayı ağrıyacaq. Dini qurumların vergi uçotuna alınması da buna bənzəyir. Azərbaycan rüşvətxorluğun geniş yayıldığı bir məkandı və dövlətlə dini qurumlar arasındakı vergi-maliyyə əlaqələrinin özəlliyinə uyğun qanunvericilik olmadığından kilisələrin əlavə rüşvət mənbəyinə çevrilməsi mümkündü.
Kilisə və dövlət arasında siyasi müstəvidə hələki ciddi bir şey müşahidə olunmur. Dövlət marginal kilisələrin dəstəyini almaqda maraqlı deyil çünki onların cəmiyyətə təsiri azdı. Səsi çıxmayan qurumun səsinə nə ehtiyac? Az-çox oturuşmuş və etno-konfessionallıq elementi olan kilisələr isə dövlət siyasətini daha çox dini tolerantlıq sahəsində dəstəkləməklə məşğuldurlar. Bunlara özəlliklə Azərbaycandakı Rus Pravoslav Kilisəsini və Katolik Kilisəsini göstərmək olar. Əvəzində dövlət onların cəmiyyətdə marginal fəaliyyətinə, belə deyək, qatlaşır. Çoxsaylı, fraqmentar protestant kilisələrinin vəziyyəti daha ağırdı. Katolik və Pravoslav kilisəsi kimi iyerarxik təşkilatlanması və güc mərkəzi olmadığından və daha yad görüldüyündən ən çox künc-bucağa sıxışdırılmanı onları yaşayır.
İçtimai müstəvidə Kilisə əsasən azlıqda qalan inanclıların yetişdirilməsi ilə məşğuldu. Azərbaycanın sosial həyatında və mətbuatda kilisələr ya aktiv deyil ya da onların içtimai fəaliyyəti, özəlliklə də xeyriyyəçilik işi sadəcə işıqlandırılmır. Bütün bunlar isə Kilisəni, istər katolik, istər pravoslav, istərsə də protestant olsun sağqalma və başçıxartma mövqeyinə qoyur. Önəmli olan itib-batmamaq, yox olmamaq və Müjdəni yaşatmaqdı. Kilisənin mətbuatda marginallaşdırılması kilisənin özünə marginallıq aşılamasına yol açır. Bundan başqa cəmiyyətin əsasən müsəlmanlardan ibarət olması da vəziyyəti yaxşılaşdırmır. Kilisə müsəlman cəmiyyətində yaşamaq üçün sosial ortamdakı bəzi fəaliyyətlərindən vaz keçməli olur.
Siyasi və içtimai müstəvidə dövlətin Kilisəyə münasibəti konkret kilisə qoluna hökumətin yanaşmasıyla müəyyən edilir. Məsələn, katoliklər və pravoslavlar dövlətlə nisbətən yaxşı münasibətdədirlər. Vatikanın və Rusiyanın Azərbaycanla əlaqələri, Azərbaycanda təşkilatlanmış çoxsaylı pravoslavların və çox az saylı katoliklərinin olması bu məsələdə yardım edir. Protestantların vəziyyəti daha ağırdı. Önlar görünmürlər, daha çox bölünüblər və fundamentalist yönümlü protestant təriqətləri mülayim təmayüllü olanlarına vəziyyətini ağırlaşdırır. Onlara dövlət basqısı daha çoxdu. Bir də yerli Udin Kilisəsi var. Udin Kilisəsi pravoslavlığa yaxındı, lakin Azərbaycanda hələ türkdillilər və İslam gəlməzdən öncə vardı. Ermənistanın Udin kilisə abidələrini öz xeyrinə istifadə etməyə çalışması dövləti məcbur edir ki, Udin Kilisəsinə özəl qayğı göstərsin: onların kilisələri dirçəldilir, dövlət tərəfindən tanınır və onların irsi Azərbancan mədəni kimliyinə daxil edilir.
Göründüyü kimi, siyasi və içtimai müstəvidə vəziyyət daha mürəkkəbdi və yəqin bu hüquqi müstəvidəki münasibətlərə də təsir edir.
Kilisə və dövlət münasibətlərini başlanğıc yanaşım üçün aşağıdakı müstəvilərdə və səviyyələrdə nəzərdən keçirmək olar: 1) kilisə və dövlət hüquq müstəvisində, 2) siyasi müstəvidə, 3) içtimai müstəvidə. Bu münasibətlər həm də iki səviyyədə nəzərdən keçirilə bilər: 1) ayrı-ayrı icmalar səviyyəsində, 2) ümumiyyətlə Kilisə səviyyəsində. Bizi daha çox ikinci səviyyə maraqlandırır.
İndi bu haqda bir-iki kiçik qeyd.
Kilisənin dövlətlə hüquq müstəvisində münasibəti hüquqi qeydiyyat, vergilər, təşkilatlanma və s. şəklində özünü göstərir. Son dövrlərdə mətbuatdan bəlli olur ki, dövlət qeyri-ənənəvi və ya marginal dini qrupların qeydiyyatı üçün şərtləri ağırlaşdırır. Bu, kilisələrin və digər qrupların sosial həyata və digər önəmli publik münasibətlərə daxil olmasına daha yaxından nəzarət etmək məqsədi güdə bilər. Qeydiyyatı olmayan qurum rəsmən mövcud deyil. Faktiki mövcud olsa da onun başı bundan dolayı ağrıyacaq. Dini qurumların vergi uçotuna alınması da buna bənzəyir. Azərbaycan rüşvətxorluğun geniş yayıldığı bir məkandı və dövlətlə dini qurumlar arasındakı vergi-maliyyə əlaqələrinin özəlliyinə uyğun qanunvericilik olmadığından kilisələrin əlavə rüşvət mənbəyinə çevrilməsi mümkündü.
Kilisə və dövlət arasında siyasi müstəvidə hələki ciddi bir şey müşahidə olunmur. Dövlət marginal kilisələrin dəstəyini almaqda maraqlı deyil çünki onların cəmiyyətə təsiri azdı. Səsi çıxmayan qurumun səsinə nə ehtiyac? Az-çox oturuşmuş və etno-konfessionallıq elementi olan kilisələr isə dövlət siyasətini daha çox dini tolerantlıq sahəsində dəstəkləməklə məşğuldurlar. Bunlara özəlliklə Azərbaycandakı Rus Pravoslav Kilisəsini və Katolik Kilisəsini göstərmək olar. Əvəzində dövlət onların cəmiyyətdə marginal fəaliyyətinə, belə deyək, qatlaşır. Çoxsaylı, fraqmentar protestant kilisələrinin vəziyyəti daha ağırdı. Katolik və Pravoslav kilisəsi kimi iyerarxik təşkilatlanması və güc mərkəzi olmadığından və daha yad görüldüyündən ən çox künc-bucağa sıxışdırılmanı onları yaşayır.
İçtimai müstəvidə Kilisə əsasən azlıqda qalan inanclıların yetişdirilməsi ilə məşğuldu. Azərbaycanın sosial həyatında və mətbuatda kilisələr ya aktiv deyil ya da onların içtimai fəaliyyəti, özəlliklə də xeyriyyəçilik işi sadəcə işıqlandırılmır. Bütün bunlar isə Kilisəni, istər katolik, istər pravoslav, istərsə də protestant olsun sağqalma və başçıxartma mövqeyinə qoyur. Önəmli olan itib-batmamaq, yox olmamaq və Müjdəni yaşatmaqdı. Kilisənin mətbuatda marginallaşdırılması kilisənin özünə marginallıq aşılamasına yol açır. Bundan başqa cəmiyyətin əsasən müsəlmanlardan ibarət olması da vəziyyəti yaxşılaşdırmır. Kilisə müsəlman cəmiyyətində yaşamaq üçün sosial ortamdakı bəzi fəaliyyətlərindən vaz keçməli olur.
Siyasi və içtimai müstəvidə dövlətin Kilisəyə münasibəti konkret kilisə qoluna hökumətin yanaşmasıyla müəyyən edilir. Məsələn, katoliklər və pravoslavlar dövlətlə nisbətən yaxşı münasibətdədirlər. Vatikanın və Rusiyanın Azərbaycanla əlaqələri, Azərbaycanda təşkilatlanmış çoxsaylı pravoslavların və çox az saylı katoliklərinin olması bu məsələdə yardım edir. Protestantların vəziyyəti daha ağırdı. Önlar görünmürlər, daha çox bölünüblər və fundamentalist yönümlü protestant təriqətləri mülayim təmayüllü olanlarına vəziyyətini ağırlaşdırır. Onlara dövlət basqısı daha çoxdu. Bir də yerli Udin Kilisəsi var. Udin Kilisəsi pravoslavlığa yaxındı, lakin Azərbaycanda hələ türkdillilər və İslam gəlməzdən öncə vardı. Ermənistanın Udin kilisə abidələrini öz xeyrinə istifadə etməyə çalışması dövləti məcbur edir ki, Udin Kilisəsinə özəl qayğı göstərsin: onların kilisələri dirçəldilir, dövlət tərəfindən tanınır və onların irsi Azərbancan mədəni kimliyinə daxil edilir.
Göründüyü kimi, siyasi və içtimai müstəvidə vəziyyət daha mürəkkəbdi və yəqin bu hüquqi müstəvidəki münasibətlərə də təsir edir.
No comments:
Post a Comment