Friday, October 30, 2009

Hər şeyin vaxtı var


Müqəddəs Kitabın bir parçası olan Vaiz kitabında (Vaiz 3:1-13), vaxt, Tanrı və insanlarla bağlı maraqlı deyimlər var. Onlardan birini bura yazıram:

Hər şeyin öz vaxtı var, göylər altında hər işin öz vaxtı var:
Doğulmağın öz vaxtı var, ölməyin öz vaxtı. əkməyin öz vaxtı, kökündən çıxartmağın öz vaxtı.
Öldürməyin öz vaxtı, sağaltmağın öz vaxtı. Yıxmağın öz vaxtı, qurmağın öz vaxtı.
Ağlamağın öz vaxtı, gülməyin öz vaxtı. Yas tutmağın öz vaxtı, rəqs etməyin öz vaxtı.






Daş atmağın öz vaxtı, daş yığmağın öz vaxtı. Qucaqlaşmağın öz vaxtı, qucaqlaşmamağın öz vaxtı.

Axtarmağın öz vaxtı, itirməyin öz vaxtı. Saxlamağın öz vaxtı, atmağın öz vaxtı.
Yırtmağın öz vaxtı, tikməyin öz vaxtı. Susmağın öz vaxtı, danışmağın öz vaxtı.
Sevməyin öz vaxtı, nifrət etməyin öz vaxtı. Müharibənin öz vaxtı, sülhün öz vaxtı.
İşləyən adama zəhmət çəkib gördüyü işin nə faydası var?
Gördüm ki, bu işi üzərində zəhmət çəkmək üçün Allah insanlara verib.

Allah hər şeyi öz vaxtında gözəl yaratdı və əbədiyyəti də insanların ürəyinə qoydu. Hərçənd ki insan Allahın etdiyi işi əvvəldən axıra qədər anlaya bilməz.
Mən bilirəm ki, insan üçün şadlıq etməkdən və ömrü boyu xeyirxahlıq etməkdən yaxşı şey yoxdur.
Həm də hər kəsin yeyib-içməyi və gördüyü işdən zövq almağı Allahın bəxşişidir.

İndi payız gəlib və bu payız vaxtında mən də yavaş-yavaş payızlaşıram. Bakıda payız hər zaman mənə qəhvəyi, boz, palçıqlı rənglərlə qonaq gəlirdi. İndi payız mənə sarı, qırmızı, qızılı, bəzən də yaşıl rənglərlə gəlir. Payız mənə çox şeyləri xatırladır. Payızın vaxtı mənə insan həyatının payızını, təkrar-təkrar, fərqli şəkillərdə keçməsi gərəkən dönəmlərini anımsadır.
Azərbaycanda bir şeyin (böyük-kiçik) yerini bilmək, sözünün yerini bilmək, sözünün dalını-qabağını bilmək kimi bir deyim var. Diqqət edin ki, burda önəm, sözün önəmi, şeyin önəmi məkan konseptində ifadə edilir. Sözün yeri, sözün dalı və qabağı – bunlar məkanla, yerlə bağlı qavramlardı və sözə keçirilir.
Müqəddəs Kitabda isə bunlar həm də zamanla ifadə edilir. Əslində hər şeyin zamanı, öz vaxtı olduğu universaldı və bütün kültürlərdə fərqli şəkillərdə anladılmışdır. Evliliyin öz vaxtı var. 5-6 yaşında evlilik bizə absurd görünər fərqli səbəblərdən və o səbəblərdən biri də budur ki, 5-6 yaş evlilik yaşı deyil. 5-6 yaşda yetişmirlər. Bu vaxt evlilik vaxtı deyil.
Vaiz kitabı hikmət ənənəsinə aid edilən kitablardan hesab edilir və bu kitabda da vaxtdan, vaxtın önəmindən, hər şeyin vaxtının olmasından danışılması heç də təsadüfi deyil. Zamanın nəbzini tutmaq, həyatımızdakı zaman işarətlərini oxumaq, Tanrının açdığı fürsət qapılarından vaxtında keçmək və üzümüzə bağladığı sirli qapıların önündə çox ləngiməmək də yaşamımızın metafizik vaxtını anladır. Şərin önümüzə sərdiyi üzücü vaxtdan çıxmaq, keçmişi unutmasaq da onunla yaşamamaq, gələcəyi yaşamasaq da onu unutmamaq: hamısı vaxt, zaman və məkandı. Zamanı, vaxtı necə tutmaq olar? Ağlayacağınız vaxtı, sevinc və sevişmək vaxtınızdan necə ayırmaq olar?
Həyatınızdakı çox şeylərin vaxtını bilmək, tanımaq müdrikliyinizin bir parçasıdı.
Vaxtınız varmı?...

Monday, October 26, 2009

Azərbaycan Mədəniyyəti və Məsihilik - 3


Bəs mədəniyyətə tənqidi münasibət nə deməkdir və bunun Azərbaycanda İsəvilik haqq-hesabına nə aidiyyəti var? Öncəliklə bunu söyləyim, mədəniyyətə tənqidi münasibət mədəniyyətdə hər şeyi ağına-bozuna baxmadan tənqid etmək deyil. Mədəniyyətə tənqidi münasibət mədəni praktikanı Müqəddəs Kitabın, Məsihiliyin, tarixi, içtimai, şəxsi, elmi, fəlsəfi və əqli təcrübənin süzgəcindən keçirib dəyərləndirməklə ona məsihicə/bibləvi yanaşım (mövqe) oluşdurmaq deməkdi. Bir mədəni təcrübəni öncədən, düşünmədən və ruhən hiss etmədən yarğılamaq, almaq və ya rədd etmək mədəniyyətə bibləvi tənqidi münasibətin əksidi. Buna görə də mədəniyyətə tənqidi münasibət, mədəniyyətə düşünülmüş və özünə ayılmış (yəni mədəniyyət-obyektlə, ona münasibət formalaşdıran subyekt-düşünən arasındakı fərqi və bu fərqin formalaşdırılan münasibətə təsirini tanımaq) münasibət kimi də söylənə bilər (tənqidi münasibət sözü sizi dolaşdırırsa düşünülmüş münasibət sözünü işlətmək olar).

Müqəddəs Kitab bu cür yanaşmanı vurğulayır və tarixən ağlı başında, ürəyi sinəsində olan məsihilər də bu yanaşmanı Müqəddəs Kitabda görməyi bacarmışlar.

Bunun isə, Azərbaycanda İsəvilik haqq-hesabına düzünəqulu aidiyyəti var: həm nəzəri, həm də təcrübi. Ancaq öncə Azərbaycan mədəniyyəti haqda. Belə razılaşaq ki, Azərbaycan mədəniyyəti, Azərbaycanlıların ortaya çıxardığı və onları Azərbaycanlı kimi xarakterizə edən yaşam təcrübəsinə, onun ifadəsinə və nəsildən-nəsilə ötürülmə şəklinə deyilir. Bu anlayışın kökündə tavtologiya durduğunu özüm bəri başdan deyim. Ancaq bu anlayışın özəlliyi də elə bu tavtologiyadadı: Azərbaycanlı deyəndə ağlınıza nə gəlirsə, və o Azərbaycanlını Azərbaycanlı edən nədirsə, onları o mədəniyyət anlayışına daxil edin. Hər bir Azərbaycanlı şəxs-oxucu ciddi niyyətlə hər nə qədər fərqli şeyləri o mədəniyyət qavramına öz dünyagörüşündən, təcrübəsindən daxil etsə o daxil etdiyi elə o mədəniyyətin tərkib hissəsidi. Bu yolla sizin Azərbaycanlı kimi o ölkədə yaşadığınız şəxsi təcrübəniz də bu anlayışa girir: bütün ümumiliyi, içtimailiyi fərdiliyi və şəxsiliyi ilə birlikdə.

Bu bizim danışdığımız və sizin də qafanızdan və yaşantılarınızdan oluşdurduğunuz Azərbaycan mədəniyyəti və İsəvilik arasında tarixi əlaqə var. Azərbaycan mədəniyyətinin formalaşmasında tarixən İsəvilik iştirak edib. Özü də bir deyil, üç yolla: 1) sırf tarixi fakt baxımından, Azərbaycanda və ümumiyyətlə Azərbaycana çox yaxın ərazilərdə Xristianlıq olub və var. İslamdan öncə bu ölkədə Məsihilik vardı və bu inancın lal-daş şahidləri indiyə qədər də durur. Azərbaycan cəmiyyətinin bir parçası olan Udinlər bu tarixi faktın canlı şahidləridi. Xalq ədəbiyyatında da Məsihi, Xristian inancı az-çox gözə dəyir. Əsli və Kərəmdə Əslinin atası keşişdi, molla deyil. Klassik ədəbiyyata nəzər salın və Nəsiminin bir erməni gözəlinə həsr etdiyi qəzəl önyarğılarınızın ayağına ilişəcək. 2) Dinşünaslıq və tarixilik baxımından Azərbaycanda Məsihilik həm də İslam vasitəsilə mədəniyyətimizlə əlaqəyə girir. Unutmayaq ki, İslam və Məsihilik hər ikisi İbrahim dinidi və ya İbrahimdən gəldiyini iddia edir. Tarixi fakt isə budur ki, hər iki inanc semit mədəniyyətindən qaynaqlanır və yaxınlıqları var. Bundan başqa Məsihilikdən bir çox ideyalar, nüanslar, İslama və İslam vasitəsilə də Azərbaycan(lılar)a keçib (İynənin (yoxsa kəndirin?) gözündən keçən dəvəni xatırlayın). 3) Siyasi baxımdan yaxın tarixdə Azərbaycanın ruslar tərəfindən işğalı və Azərbaycana rusların köçü də bu dinin ölkəmizdəki mədəniyyətlə, siyasi ab-havayla, Azərbaycandakı Xristian obrazı və stereotipiylə əlaqəsinin bir yoludu. Bundan gələ biləcəyimiz ən qısa nəticə budur ki, Məsihilik Azərbaycan mədəniyyətinə ümumilikdə yad deyil. Əhdi-Ətiqdəki on nəsihətin günümüzdəki Azərbaycan mədəniyyətinə yaxınlığı, Yeni Əhddəki bir çox mədəni təcrübənin bizə yaxınlığı (qonaqpərvərlik onlardan biridi) bundan xəbər verir.

Ancaq bu əlaqə çox zəifdi, onu mədəniyyətin içində tapmaq üçün çox şeyləri alt-üst etmək lazımdı. Bu zəifliyin fərqli səbəbləri var, biri də budur ki, Azərbaycanda hakim din İslamdı, çoxluq az-çox müsəlmandı və məsihiliyin İslamdan qədim təsiri bu çoxluğun içində it-bata düşüb. Bu isə əslində Məsihiliyin Azərbaycan mədəniyyətinə yenidən, canlı və müsbət təsiri üçün ilginc təməllər yaradır. Bu canlı, yeni, müsbət təsir də Azərbaycan mədəniyyətinə İsəviliyin və məsihinin tənqidi və ya düşünülmüş münasibətidi. İcazənizlə, burda bir az yazını xırdalamağa (analiz mənasında) çalışaq. Bir yandan Məsihilik binayi-qədimdən Azərbaycanda olub, var və bu Azərbaycan mədəniyyətilə fərqli yollarla əlaqədədi. Başqa yandan da bu ilişki o qədər zəifdi ki, onu hər yerdə görmək, tanımaq olmur. Bu, bir yöndən İsəviliyi Azərbaycan mədəniyyətinə yaxınlaşdırır, ona doğmalaşdırır, digər yöndən isə Xristianlığı mədəniyyətin içində tam əritmir, mədəniyyətlə inanc arasındakı fərqi itirmir (İslamda olduğu kimi) və buna görə də Məsihiliyə Azərbaycan mədəniyyətindən fərqli, ondan az-çox məsafədə duran mənbə, qaynaq, vəhy və düşüncə olmaq fürsəti yaradır. Nəzər alaq ki, İsəviliyin bəzi yolverdiyi şeylər Azərbaycanın ümumi, ənənəvi, stereotipik və mərkəzdə olan mədəni praktikalarına tərs düşür: İsa Məsihin İlahiləşdirilməsi, donuz əti yemənin və şərab içmənin qadağan edilməməsi. Bu fürsət, bu fərqlilik və yaxınlıq da Məsihiyə və məsihiliyə Azərbaycan mədəniyyətinə tənqidi yanaşmağa təməl, haqq, imkan verir.

Bu tənqidi yanaşma yetənəyi nəzəri deyil, həm də praktikidi və hər bir məsihi bunu həyatında tətbiq edə bilər. Bu nə deməkdi? Bu o deməkdi ki, Azərbaycan mədəniyyətinin bir parçası saydığınız hər bir praktikanı, təcrübəni topdan almağa gərək yoxdu. İsəvilik ümumi özəllikləri, dəyərləri Azərbaycan mədəniyyətinə kəskin və diametral tərs düşməyən bir şeylər verir ki, onun vasitəsilə də bu mədəniyyətlə içdən ilişkiyə girib isəvi kimi tənqidi yanaşmaq, onu müsbətə doğru dəyişmək olar və öz yaşamımızda da inancımızın gözüylə bir şeyləri dəyişdirə bilərik. Məsələn, namus üstündə adam öldürmək kimi bir adətdən vaz keçmək istəyirsinizsə, Azərbaycanlılığınızı bir tərəfə qoyub bağışlamanın öldürməkdən, daşlamaqdan daha önəmli olduğunu anlayıb bunu edə bilərsiniz. Arvad daşlamaq, qıza əyri baxmaq üstündə adam yortmaq əgər sizin qafanızda Azərbaycanlı olmaq deməkdirsə, onda Məsihin Xoş Xəbəri sizi öz Azərbaycanlılığınızın bir elementi ilə inancınızın önəmli özəlliklərindən biri arasında seçim etməyə çağırır: İsa Məsih daşlanası qıza ilk daşın günah işləməyən biri tərəfindən atılmasını istəmişdi. Siz o daşı atacaqmısınız? Və ya ənənəvi Azərbaycan mədəniyyətinin bir parçası hesab olunan başqa praktikaya baxaq: qonaqpərvərlik. Əgər sizin təcrübəniz bu praktikanı Azərbaycanlılığın bir parçası kimi görürsə, o zaman onu istədiyiniz qədər gəlişdirin: Məsih inancı qonaqpərvərliyi rədd etmir. Ancaq Məsihilik həm də, inanclıya Azərbaycan mədəniyyətindən kəskin fərqlənən və həmin mədəniyyətin bəzi özəlliklərini dəyərləndirmək üçün başqa vasitələr, dəyərlər də verir və İsəviliyin Azərbaycan mədəniyyəti ilə o qədər də iç-içə olmaması həmin bu uzaqlığı tənqidi və müsbət, həm də yeni, yaradıcı imkantəki tətbiq etməyə yol açır. Hər bir isəvi bundan yararlanmalıdı.Çağdaş Azərbaycanın sosial-içtimai həyatına İsəviliyin nüfuz etməsi, yerli inanc kimi İsəviliyin çağdaş ideyalar mühitinə gəlməsi əslində bizim ölkənin onsuz da fərqli ümumiləşdirici-standartlaşdırıcı təsirlərdən kasadlaşan mədəni landşaftını zənginləşdirir. Bu bizim mədəniyyətin müxtəlifliklə zənginləşməsi deməkdi. Bu insanlarımızın İlahi ilə münasibətlərini ifadə etmək üçün daha fərqli kanallara malik olması deməkdi. Bu Azərbaycan mədəniyyətini dinlərin qovuşduğu və dil tapdığı bir mədəniyyətə çevirir və onun dəyərini artırır. Bütün bu yazdıqlarım əslində o kəslər üçündür ki, onlar Azərbaycan kimliyini bir ideya kimi qoruyub saxlamaqda və ya gəlişdirməkdə maraqlıdırlar. Ancaq əlbəttə ki, bunda maraqlı olmayan məsihilər də vardır və onlar üçün Azərbaycan mədəniyyəti ilə İsəviliyin necə münasibətə girməsi yerli-dibli önəmli deyil. Əgər sizin üçün də Azərbaycanlı kimliyi sadəcə siyasi kimlik oyunudursa, onda burda oxuduqlarınızı unutmaqda haqlısınız: bundan çətin bir şey alasınız. Bununla belə, Azərbaycan mədəniyyəti, kültürü bir dəyərli kültür kimi məncə, Məsihiliklə daha da zənginləşə bilər və şəxsən bu məsələyə biganə olmadığıma görə də yazıram. Mənə elə gəlir ki, hər bir İsəvi öz inancından ölkəsinə, öz ölkəsindən də inancına tənqidi yanaşmaqla bir şeylər verə bilər və bunun üçün çalışmaq lazımdı. Bunun üçün də mədəniyyət və inanc arasındakı münasibətə burada göz atdıq.

Tuesday, October 20, 2009

Azərbaycan Mədəniyyəti və İsəvilik - 2


İndi keçək Yeni Əhddə mədəniyyətə münasibət mövzusuna. Öncəliklə bunu deyim, Məsihilikdə bir mücərrəd mədəniyyət qavramı yoxdu. Məsihilik özü bir mədəniyyət kimi özündən öncəki mədəniyyətlərdən alıb götürüb, onların beşiyində böyüyüb. Bununla yanaşı sırf təsviri baxış bucağından yanaşsaq, Bibliyada mədəniyyətə və ya ayrı-ayrı mədəni praktikaya, ənənəyə münasibət hec də hər zaman birmənalı olmayıb. İlkin İsəvilərlə yerli mədəniyyətlər arasında kəskin bəzən gərgin, bəzən ikibaşlı münasibət olub.


 Buna iki misal verəcəm: 1) Yəhudi dini qanunlarına/şəriətinə münasibət, 2) Yunan politeizminə münasibət. Musəvilikdə şəriət daha doğrusu dini qayda-qanunlara riayət etmək çox önəmlidi – eynilə İslamda olduğu kimi. İlkin məsihilər İsa Məsih hadisəsi ilə yəhudi dini qanunu arasında bir əlaqə görürdülər. Həmin əlaqəyə əsasən İsa Məsih qanundan-şəriətdən yuxarıda dururdu və Şəriətin sıxıcı-boğucu özəlliklərini, xırdalıqlarını ləğv edirdi, çünki İsa Məsihdə Rəbbin qurtarıcı mərhəməti Qanundan\Şəriətdən ayrıca, ondan üstün olaraq açıqlanıb göstərilmişdi. Bu yanaşmada Əhdi Cədid yazarları yəhudi mədəniyyətinin və dininin bir parçası olan dini qaydalara, daha doğrusu onun Musəvilikdə anlaşılan şəklinə və roluna qarşı çıxırlar, onu rədd edirlər. Beləcə Yəhudi mədəniyyətinin bir parçası qəbul edilmir. Bunun ən konkret təzahürü Əhdi-Cədiddə görülən sünnət məsələsidi. Məsihiləri sünnət etməyə ehtiyac varmı? Sünnət olmaq Musəvilikdə Yəhudi olmağa bərabərdi. Məsihilik isə bunu rədd edir və bunu rədd etməklə əski mədəniyyətdən bir elementi tərk etmiş olur. Yunan politeizminə münasibət də buna bənzərdi. Qədim yunanlarda və latınlarda çoxallahlılıq yayğın idi. İnancın, mədəniyyətin bir parçası kimi, yunan sivilizasiyasında çoxlu məbədlər, qurbankəsmə üsulları, kahinlik sistemi və s. vardı. İlahinin təkliyi kimi fundamental vəhyə sadiq qalan Xristianlıq bu politeizmi, məbədləri, kralların ilahiləşdirilməsi və onlara ibadət edilməsi kimi haqq-hesabları rədd edir. Yeni Əhddə bunun ən bariz nümunəsi bütlərə kəsilən qurbanlıq heyvan ətinin yeyilib-yeyilməməsi haqda mübahisədi. Bir sıra istisnalar və belə demək mümkünsə əqli-ruhi manevrlər vasitəsilə Yeni Əhd yunanlar arasında geniş yayılmış bu praktikanı rədd edir: bütə qurban verilmiş heyvan ətini yemək və ya bu məqsədlə təşkil edilən ziyafətlərə qatılmaq arzuolunmazdı. Ancaq İsəvilik həm də istər Musəvilik/Yəhudi mədəniyyəti istərsə də Yunan mədəniyyətindən bir şeylər mənimsəyib. Məsələn, teologiya sözü özü və bu sözün ifadə etdiyi düşüncə diskursu yunan mədəniyyətindən mənimsənilib və daha öncəki bütpərəstliklə formaca bir əlaqəsi vardı. Ənənəvi Xristian teologiyasında işlədilən terminologiya və bunun arxasında duran konseptlərin böyük bir qismi yunan mədəniyyətindən gəlir ki, onun da kökü Məsihilikdən öncəki dünyagörüşünə bağlanır. Yəhudi mədəniyyətilə bağlı buna bənzər mənimsəmələr baş verir. İlkin Məsihilərin ibadət şəkli, sinaqoqlarda toplaşmaları və dua etmələri əsasən yəhudi təsirinin nəticəsidi.
Başqa sözlə desək, Müqəddəs Kitabda mədəniyyətə və fərqli mədəniyyət praktikalarına (qonaq qəbul etməkdən tutmuş, içtimai yerdə özünü aparmağa qədər) münasibət yaradıcı, gərgin və çoxmənalı, yayğındı. Məsihilik bir mədəniyyəti topdan almır və heç bir mədəniyyəti də, Müqəddəs Kitabın öyrətisinə baxsaq, topdan rədd etmir. İsəvilikdə mədəniyyətə yanaşma tənqidi təməllər üzərində qurulub. Xristian teologiyası da buna uyğun olaraq, vəhy üçün mədəniyyətin qaçınılmazlığını, önəmini tanıyır eyni zamanda da mədəniyyətlə Xoş Xəbər, İncil, Müqəddəs Kitab, İsəvilik praktikaları arasında bir məsafə buraxmağa çalışır ki, biri digərində əriyib həll olmasın. Bu cür yanaşma çağdaş İsəvilikdə də görülür. 20-ci əsrin əvvəllərinə qədər bəzi missionerlər getdikləri ölkələrdə insanların vəhyi anlaması üçün onlara öz dillərini öyrətməyə səy göstərmişlər. Başqa qrup missionerlər isə bunu rədd edirdilər, getdiklərin yerin adət və ənənəsini qəbul edir, dilini öyrənirdilər ki, Xoş Xəbəri tanıda bilsinlər. Mədəniyyətə bu cür əksqütblü münasibəti, daha çox müsbət tərəfdən, Bibliyanın tərcüməsi fəaliyyətlərində görmək olar. Qurandan fərqli olaraq, yunanca və ya İbranicə müqəddəs dil kimi görülmür, Bibliyanı hər dilə tərcümə edib, elə o tərcüməni də ibadətdə istifadə etmək olar – bir qayda olaraq. Başqa sözlə, Müqəddəs Kitab özü sizin mədəniyyətinizə, dilinizə gəlir, sizi başqa dildə ibadətə məcbur etmir.
İzninizlə daha sonrakı haqq-hesablara dalmazdan öncə yekunlaşdıraq: İsəvilikdə mədəniyyət və mədəniyyətdə İsəvilik mövzusuna biz iki səviyyədə, teologiya və müqəddəs kitab səviyyəsində baxdıq. Belə nəticəyə gəldik ki, Müqəddəs Kitab və teoloji diskurs mədəniyyətin önəmini tanıyır və mədəniyyətə tənqidi münasibəti gərəkli edir.

Wednesday, October 14, 2009

Azərbaycan Mədəniyyəti və Xristianlıq - 1


Əslində bu məsələyə ötəri də olsa başqa ismarışlarımdan birində toxunduğumu düşünürəm. Bu ismarışda sözügedən mövzuya bir az dərindən yanaşmağa çalışacağıq.
Azərbaycan mədəniyyəti və İsəvilik biri-birinə necə “yaraşır”? Daha doğrusu onların arasında münasibət necə olmalıdı? Bu soruya qarşılıq verməzdən öncə bir-iki giriş səciyyəli mövzuya göz ataq. Bu giriş səciyyəli mövzulara, İsəvilikdə mədəniyyət və mədəniyyətdə İsəvilik mövzusu, Azərbaycan mədəniyyəti və onun dəyəri mövzusudu.
Öncəliklə onu deyim ki, istər İsəvilik, istərsə də Musəvilik vəhyin mədəniyyətdə açıldığını, vəhyin insan varlığına, insan dilinə və yaratdıqlarına sığdırıldığını tanıyan inanclardı. Başqa sözlə, Məsihilikdə mədəniyyətdən, insanın yaratdıqlarından kənarda açılan, göydən guppultu ilə düşən, aydan arı, sudan duru vəhy qavramı yoxdu. Sırf teoloji baxış bucağından bu, iki önəmli müddəaya dayanır: 1) İlahinin vəhyini və İlahinin özünü az-çox anlamaq üçün vəhy insanın anlayacağı vasitə və şeylərdən, dəyərlərdən keçərək, onlar vasitəsilə açıqlanmalıdı. Vəhyin anlaşılması üçün, vəhy insanın anlayacağı şəkildə olmalıdı. İnsanın anlaya biləcəyi hər şey isə dolayı ya düzünə mədəniyyətlə, onun yaratdıqları və ifadə etdikləri ilə əlaqədədi. İnsandan, onun varlığı, yaratdıqları, problemlərindən tamamən kənarda vəhy necə anlaşıla bilər? Hec cür. Vəhy anlaşılmaq üçün insaniləşməlidi. İnsaniləşmək isə mədəniləşmək, bəşəriləşmək deməkdi. Bu mənada, vəhy insan dünyasına, varlığına sığıdırılır ki, insan İlahini anlaya bilsin. İlahinin insan dünyasına sığan şəkli vəhydə görülür. 2) Məsihiliyin çox önəmli təməl inanclarından biri İlahinin bəşəriləşməsidi ki, bu bəşəriləşmə hadisəsi İsa Məsihdə görülür. İlahi özünü insanda, bəşər övladında, konkret olaraq İsa Məsihdə bizə tanıtdırır. Başqa sözlə Tanrı özünü bir yerə və şəklə qədər insana sığıdırır ki, insan Onu özündə görə və tanıya bilsin. Yəni vəhy, inancın kökündə duran açılım yalnız insan anlasın deyə insanın mədəniyyətindən, qavramlarından keçərək bizə verilmir. Bu yalnız vəhyin bir tərəfidi. Bundan daha çox Məsihilikdə İlahi özünü insanda tanıdır, insanda açır və İsəvilikdə vəhy məhz insanla qovuşanda vəhy kimi öz yüksəliş nöqtəsinə çatır. Başqa cür desək, mədəniyyət vasitəsilə açılmaq vəhyin funksional özəlliyi deyil, ontoloji özəlliyidi. Mədəniyyət vasitəsilə açılmaq ontoloji-teoloji əsası olan bir vəhy özəlliyidi və İlahinin İsa Məsihdə insaniləşməsi və bəşəriləşməsi ilə ortaya çıxır. Burayacan söylədiklərimizi bir araya gətirək: 1) Vəhy mədəniyyət, insan vasitəsilə ortaya çıxarılır, baş verir. Buna səbəb odur ki, teoloji baxış bucağından yanaşsaq insana Allahı tanıtmaq üçün insanın anlayacağı dildə onunla danışmaq lazımdı. İnsanın anlayacağı dil isə onun mədəniyyəti, yaratdıqları, ifadə etdikləri, probleməri və s-di. 2) Məsihilikdə Tanrı özünü insanda, yaradılmışda, mədəniyyəti törədəndə ifadə edir və bununla da vəhy üçün mədəniyyət ayrılmaz ifadə tərzi, vəhyin bir parçası olur.
Buraya qədər yazdıqlarımız vəhy və mədəniyyət arasındakı çoxtərəfli əlaqələrdən yalnız birinin teoloji əsasını ifadə edir. Ancaq bundan başqa bir də tarixi gerçəklikdə, reallıqda görülən bir əlaqə var. Burda artıq biz mədəniyyətdə Xristianlıq mövzusuna giririk. İsəvilik tarixinə göz atsaq görəcəyik ki, İsəvilik tarixdə, mədəniyyətdə ifadə olunmuş inancdı. Yəhudilikdə mədəniyyətin vəhyə təsiri yəhudi kimliyi, ibrani dili, Misir təsiri vasitəsilə ortaya çıxır. Musəvilik yəhudi toplumunun institutları ilə iç-içə açılan inancdı. Eyni şeyi İsəvilik haqqında da söyləmək olar. İsa Məsih hadisəsini vəhy kimi anlamaq üçün ilkin xristianlar yəhudi və yunan dünyagörüşünü, onun qavramlarını istifadə etmişlər. Ha-Şem sözündən tutmuş, euangelia sözünə qədər bir çox sözlər, qavramlar Məsihilikdən öncə də işlədilirdi və İsa Məsih hadisəsi də bu qavramların, konseptlərin fonunda, onlar vasitəsilə və onlardan keçərək açıqlanır. Tarixi inkişafın nəticəsində mədəniyyət və vəhy arasında əlaqə daha da güclənir sonradan. Isəvilikdə latın təsiri, Şərq İsəviliyində Yunan, Orta Şərqdə isə İslam təsiri ortaya çıxır. Məsihiliyin getdiyi hər ölkədə yerli mədəniyyətin, daha əvvəlki dinin, yerli toplum institutlarının sözügedən inancda izi görülür. Beləcə İsəvilik bir yerə qədər mədəniyyətin bir parçası halına gəlir.
Qısacası, İsəvilikdə mədəniyyət bir təsir faktorudur və bir qavram kimi önəmlidir. Ona görə ki, insanın vəhyi anlaması üçün açılımın insani qavramlar, vasitələr hesabına açıqlanması gərəkdir: Tanrı özünü mədəniyyətin yaradıcısı və ya gəlişdiricisi olan insanda tanıtdırır və bununla da “mədəniləşir”, mədəniyyət, insan hadisəsinə çevrilir və ona görə ki, tarixi reallıqda vəhy mədəniyyətdən kənarda açılmır. Mücərrəd isəvilik və mücərrəd mədəniyyət arasındakı əlaqə öncə yəhudi-yunan, daha sonra digər mədəniyyətlərin hesabına konkretləşir, real tarixi gerçəkliyə çevrilir.

Monday, October 5, 2009

Azərbaycan ilahisi - inancın güzgüsü



Dünən üç gün davam edən konfransda bir türk pastorla, kilisə qurucusuyla tanış oldum. Onunla tanış olmaq məni nəinki həvəsləndirdi, həm də bir çox işlərdə əslində məndən daha öncə, məndən daha çox özünü Rəbbə həsr edənlərin olduğunu göstərdi. Bu, insanı təvazökarlığa dəvət edən, onun yavaş-yavaş şişən özündənrazılıq qabarını dağlayan bir yaşantı idi. Almaniyada yaşayıb sıfırdan başlayaraq 100-dən çox üzvü olan türk kilisəsi qurmaq, ilahilər yazmaq, bir pastor yetişdirib kilisədə öndərliyi ona ötürmək, hər məsihinin yaşadığı gözəllik deyil.

Pastor mənə Azərbaycan kilisələrinin yazıb istifadə etdiyi ilahilərdən bir neçəsini verdi. Türkcə yazılmış ilahilərdən diqqətimi çəkən isə onların həm müasir estrada janrlarında, həm də klassik türk makam musiqisi üsulunda yazılmaları idi. Bu məni çox sevindirir, çünki Rəbbimiz İsa Məsih üçün yazdığım qəzəllərin muğam tərzində oxunağacağına ümidlərimi artırır. Məsihilikdə ibadət üçün musiqidən istifadənin çox uzun və ziddiyyətli tarixi var. Günümüzdə bir çox kilisələr musiqidən yararlanır, ancaq musiqini tamamən rədd edən kilisələrə də rast gəlinir - bu qruplar bir qayda olaraq azlıq təşkil edir.

Bir kilisədə istifadə olunan musiqiyə, ilahinin sözlərinə diqqət yetirməklə o kilisənin, qrupun teoloji anlaması, mövqeyi barədə çox şeyləri öyrənmək olar. Bu xüsusən də musiqidən istifadənin çox geniş yayıldığı və sərbəstləşdiyi Protestant kilisələrinə aiddir. Məsələn, bəzi kilisələrdə oxunulan ilahilər Tanrıya münasibətdə ancaq ümumi əvəzlikləri istifadə edir - Bibliyada tez-tez rastlanan və İlahini kişi-erkək şəklində təsvir edən sözlər, əvəzliklər (söhbət əlbəttə cins katerqoriyası olan dillərdən gedir: rus, ingilis, alman kimi) çıxarılır və ya çox nadirən xatırlanılır. Başqa kilisələrdə isə ilahi kimi ancaq məzmurlar istifadə edilir. Bir qrup kilisələrdə ilahilər Tanrını təsvir edir, onun əlamətlərinə diqqət ayırır. Başqa qrup kilisələrdə isə ilahilər daha çox ümid, Tanrının insanlar üçün nə etməsinə diqqət yetirir. Buna görə də bir kilisəyə getmək və onların İlahiyə necə inandığını az-çox anlamaq istəsəniz, onların musiqisinə də fikir verin.


Thursday, October 1, 2009

Simvolun Dili


Həm Pravoslav, həm Katolik, həm də Protestant kilisələrində xaça rast gələ bilərsiniz. Ancaq bunların arasında fərqlər də var. Katolik kilisəsində xaçlarda İsa Məsih gözləri açıq təsvir olunar. Pravoslav xaçlarında İsa Məsihin gözləri yumuludu: O ölmüş göstərilir. Protestant xaçlarında isə bir qayda olaraq yerli – dibli heç kim olmur. Bu simvolizm özünəməxsus mənaya malikdi və hər üç İsəvilik qanadında kimin nəyi vurğuladığını anladır. Katoliklərə görə insanlar Məsihin əzablarında təmizə çıxarılıblar. Odur ki, o gözüaçıq, diri yəni əzab çəkərkən təsvir edilər. Pravoslav kilisələrində isə İsa Məsihin ölümü daha önəmlidi. Onun ölümündə bizim günahlarımız yuyulub. Protestantlarda isə İsa Məsih xaçda deyil. Niyə? Ona görə ki, o dirilib. O xaça gərilib, ölüb, basdırılıb və dirilib onun üstünə gərildiyi xaç boşdur. Vurğu diriliş üzərindədir.
Bu simvolizm eyni zamanda da İsa Məsihin qurtuluş işinin fərqli tərəflərini təsvir edir. İslamdan fərqli olaraq Xrisianlıqda (günahdan, ölümdən) Qurtuluş və bu Qurtuluşun baş tutması (İsa Məsihin işi vasitəsilə) və inanclının həyatına necə tətbiq olunmasının (Müqəddəs Ruh vasitəsilə) bir şəkli, yolu var. Məsihilik belə bir inancı içərir ki, insanların naqisliklərinin təzahürü olan öz günahlarından qurtulmascına ehtiyacı var və bu ehtiyacı da İlahidən başqa kimsə ödəyə bilməz. Bu ehtiyacın ödənilməsi insan-ilahi qovşağında baş verir və yenə də Tanrının işi, onun nəfəsiylə insanların həyatına tətbiq edilir. Bu İlahinin Lütfünün və insanlara olan sonsuz sevgisinin ifadəsidi.

gündəlikdə axtarış